علم مکی و مدنی قرآن کریم یکی از مهمترین موضوعات علوم القرآن به شمار می‌رود، علوم القرآن هر چند نام برای علم مشخصی است که موضوعات متعددی را در بردارد، ولی هر موضوعی از موضوعات آن درخور آنست که طی کتاب مستقل و تحقیقات جداگانه‌ای مورد بحث و بررسی قرار گیرد، همانگونه که علمای سلف حتی در آغاز تدوین علوم اسلامی پیرامون هریک از این موضوعات تألیفات مستقلی طبق فرهنگ و شیوۀ آن عصر داشتند.
موضوع شناخت مکی و مدنی قرآن نیز مانند سایر موضوعات قرآنی اهمیت ویژه‌ای در فهم معانی قرآن دارد، و از سوی دیگر تحقیقاتی در این علم از طرف علمای متأخر و معاصر به شکل وسیع، گسترده و فرا گیر- بویژه در زبان دری- صورت نگرفته است، در حالیکه از موضوعات عمدۀ مضمون «علوم القرآن» و «تاریخ تشریع اسلامی» به شمار می‌رود، پس تحقیق ویژه و تخصصی در همچو یک موضوع نه تنها برای شاگردان و استادان قابل استفاده است، بلکه برای سایر پژوهشگران و علاقه‌مندان رشتۀ علوم القرآن مفید بوده آن‌ها را در فهم و درک درست تفسیر قرآن یاری می‌رساند. بنابرآن این موضوع را عنوان اثر علمی خود برای ترفیع از رتبۀ «پوهنملی» به رتبۀ پوهندوئی«قرار دادم، به امید اینکه خدمت کوچکی در عرصۀ تخصص خود انجام داده باشم.
و خداوند مهربان و توانا را سپاس‌گزارم که تهیه و ترتیب این اثر را برایم آسان نموده و در تکمیل آن مرا یاری داد، همانگونه که زمینۀ تحصیل و آموزش را برایم میسر ساخت، و توفیق سپاسگزاری نعمت‌های خود را عنایت فرمود، و شکر و سپاس را مایۀ فزونی نعمت، کفران و ناسپاسی را موجب فنای آن قرار داده فرمود: ﴿وَإِذۡ تَأَذَّنَ رَبُّكُمۡ لَئِن شَكَرۡتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡۖ وَلَئِن كَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٞ٧﴾ [إبراهيم: 7].
«پروردگار شما اعلام کرد: اگر شکر نعمت‌های مرا بجا آورید، من به طور قطع نعمت‌های شما را افزون می‌کنم، و اگر کفران کنید، عذاب و مجازات من شدید است».
برمبنای حدیث صحیح[1] پیامبر اسلام صل الله علیه و آله و سلم : «لا يشکر الله من لا يشکر الناس».[2]
«کسی که از مردم تشکر و سپاسگزاری نکند، شکرخدا را هم ادا نمی‌نماید».
و باتأسی از اخلاق عالی و سنت‌های عملی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم که اشخاصیکه به او نیکی می‌کرد، از آن‌ها تقدیر و سپاسگزاری می‌نمود.
با توجه به سنت‌های قولی و فعلی پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به خود لازم می‌دانم که از محترم استاد عالی قدر پوهاند نعمت الله «شهرانی» صمیمانه سپاسگزاری نمایم؛ چون ایشان باوجود مسؤولیت‌های سنگین اداری، مصروفیت‌های علمی خود، لطف نموده رهنمائی این اثر را پذیرفته و با رهنمودهای ارزشمند و سازندۀ علمی و مشوره‌های مفید و سالم خویش به ارزش و معنویت این اثر افزوده و در تکمیل آن همکاری لازم نموده‌اند.
از خداوند متعال عاجزانه درخواست می‌نمایم که برایشان اجر جزیل، پاداش عظیم، سعادت و موفقیت دو جهان را نصیب گرداند.
و همچنان از همکاری استاد محترم پوهاند سید عمر منیب نهایت سپاسگزاری نموده و برایشان سعادت و فلاح دارین را از کریم توانا خواهانم.
و از جمندان عزیز: معاویه و خالد که بهترین یار و یاورم در این راه بودند و سایر برادران و دوستانی که در انجام این رسالت به نحوی بامن همکار بوده و سهم گرفته‌اند، اظهار سپاس و قدر دانی می‌نمایم و از خداوند متعال برایشان اجر سترگ و پاداش بزرگ می‌خواهم.
پوهنمل دوکتورعبد القدوس «راجی»
استاد پوهنتون/دانشگاه تخار
علوم القرآن بهترین وسیله است برای تفسیر قرآن که بدون دسترسی کامل به آن، دست به تفسیر قرآن زدن اشتباه بزرگی تلقی می‌شود.
علوم القرآن- از نام آن پیدا است که- تمام مباحث و مسایلی را که در فهم و توضیح آیات قرآنی پیوند مستقیم دارد، دربر می‌گیرد که علم مکی و مدنی قرآن از مهمترین موضوعات مهم آن شمرده می‌شود؛ چون این علم زمان نزول وحی الهی را بیان نموه، آیات قرآنی را از نظر مکان نزول و اشخاص مورد نظر تقسیم‌بندی می‌کند و فایدۀ بزرگی در شناخت ناسخ و منسوخ قرآن داشته، سیر تدریجی تعالیم قرآن و بیان معارف اسلامی را بازگو می‌کند؛ پس شناسایی این علم در حقیقت شناسایی تاریخ تشریع و حکمت در چگونگی نزول و کشف مراحل مختلفه‌ای است که دعوت اسلامی گذرانده است.
و این علم مانند سایر علوم قرآنی بامداد خود را در همان عصر پرمیمنت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم طی نمود، سپس اصحاب گرامی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم و علمای تابعین و سایر دانشمندان – اعم از علمای پیشین و معاصر- با درک اهمیت این موضوع کمرهمت را در رۀ توضیح و تبیین آن بستند، و طبق فرهنگ و شیوۀ عصرخود تألیفات ارزشمندی در این موضوع نگاشته‌اند.
و با به وجود آمدن نهضت علمی جدید تحقیقات در موضوعات علوم القرآن نیز آغاز گردید، موضوع مکی و مدنی نیز از این نهضت علمی بی‌بهره نماند، علمای معاصر تحقیقاتی درعرصۀ موضوعات علوم قرآنی بویژه موضوع مکی و مدنی انجام دادند.
این اثر تحقیقی «خصوصیات و فواید شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی قرآن» ادامۀ همان نهضت علمی است که در تهیۀ آن نقاط ذیل در نظر گرفته شده است:
· از منابع مهم و اولیۀ علوم القرآن و مصادر موثق و معتمد تفسیر و حدیث استفاده به عمل آمده است.
· در بخش روایات به منابع اصلی و معتمد چون کتاب‌های شش گانه و... مراجعه نموده، هر روایت و اثر بابیان درجۀ آن به نقل از علمای پیشین و معاصر تخریج گردیده است.
· قبول، رد، تأیید و ترجیح هر موضوع به اساس روایت‌های صورت گرفته است که از لحاظ سند مراحل دقیق جرح و تعدیل را پیموده و نزد علمای حدیث به درجۀ صحت یا حسن قرار گرفته باشد.
· کوشش شده که روش تحقیق و نگارش علمی از قبیل: تحقیق موضوع بصورت تخصصی و فرا گیر جوانب موضوع، رعایت نشانه‌گذاری‌ها چون: قوس آیات، نشانۀ اقتباس، نشانۀ اعتراض و نشانه‌ها و قواعد دیگر قدر توان مراعات گردد.
مطالب عمده و نتیحۀ این تحقیق به طور فشرده از این قرار است:
· موضوع مکی و مدنی قرآن فایدۀ بزرگی در شناخت ناسخ و منسوخ قرآن داشته، سیر تدریجی تعالیم قرآن، و بیان معارف اسلامی را بازگو می‌کند.
· تعریف جامع و مانع مکی و مدنی همان تعریف مشهور است:
«المكي ما نزل قبل الهجرة، والمدني ما نزل بعد الهجرة سواء كان بالمدينة أو بغيرها من أي البلاد كان حتی ولو كان بمكة أو عرفة».
· یگانه راه مطمئن و معتمد در شناخت جزئیات و تفاصیل موضوع مکی و مدنی نقل است، و طریق اجتهاد یکی از راه‌های شناخت موضوع است، ولی مطمئن نیست، و همچنان جزئیات موضوع به طور مفصل از راه اجتهاد دانسته نمی‌شود.
· استثنای آیات مدنی از سوره‌های مکی، و آیات مکی از سوره‌های مدنی بستگی به روایات صحیح دارد.
· آیات مدنی ناسخ آیات مدنی سابق، و هم ناسخ آیات مکی شده می‌تواند.
· علما و دانشمندان علوم قرآن برای تشخیص سوره‌های مکی از مدنی- علاوه برطریق روایت، از طریق درایت نیز- خصایص و ویژگی‌های تعیین کرده‌اند، و این ویژگی‌ها ما را به شناسائی مکی از مدنی رهبری می‌کند.
· ترتیب آیه‌ها وابسته به توقیف نبى اکرم صل الله علیه و آله و سلم و فرود آمده از جانب خداى تعالى است، براى رأى و اجتهاد، در این زمینه مجالی نیست.
· همچنان نظریۀ قابل قبول، مستدل و مستند در ترتیب سوره‌های قرآن اینست که: ترتیب سوره‌های قرآن بهمین ترتیبی که امروز در دسترس ما قرار دارد، مانند ترتیب آیات در هرسورۀ قرآن «توقیفی» است، و در زمان حیات پیامبر صل الله علیه و آله و سلم به همین ترتیب مشخص و معلوم بوده است.
· سوره‌های قرآن به اجماع امت یکصدو چهارده سوره است که اولش «فاتحة الکتاب» و آخرش «الناس» می‌باشد.
· در تحدید تمام سوره‌هاى مکى و مدنى هشت روایات از طرق متعدد از ابن شهاب، علی ابن ابی طلحه، قتاده، ابن عباس، عکرمه و حسن بن ابی الحسین، نقل گردیده است که برخی از این آثار از لحاظ سند به درجۀ ثبوت نرسیده است، و برخی دیگر آن از نظر سند بدرجۀ ثبوت رسیده، ولی اثر مقطوعی بوده که در همچو موضوع قابل استدلال نمی‌باشد. ولی در صورت نبود روایت صحیح و حسن قابل استئناس می‌باشد.
· با توجه به روایات وارده و استناد به محکم‌ترین و قوی‌ترین آن‌ها تعداد سوره‌های که به اتفاق مکی‌اند (75) سوره است. و (18) سوره به اتفاق مدنى، و (21) سوره مورد اختلاف است.
· بیشتر سوره‌ها به صورت جدا گانه مورد بحث و تحقیق قرار گرفته و در روشنی روایات صحیح یا حسن و ضوابط کلی سوره‌ها به مکی و مدنی بودن آن حکم شده است، به استثنای برخی از سوره‌ها که در مورد آن‌ها جز بعضی از آثار - که آنهم خالی از ضعف نبوده- وجود نداشته؛ بناءً از حکم مشخص در مورد آن‌ها صرف نظر گردیده است.
و بالله التوفیق
