الحمد لله رب العالمين، والصلاة والسلام علی خاتم الأنبياء والمرسلين، وعلی آله وصحبه أجمعين. وبعد:
علوم القرآن، از نام آن پیدا است که تمام مباحث و مسایلی را که در فهم و تفسیر قرآن پیوند و ارتباط مستقیم دارد دربر می‌گیرد، اساس این علم در عصر نبوت پی‌ریزی شد؛ چون قرآن کریم به شکل وحی به پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نازل می‌گردید و او قبل از همه به کتابت آیه‌های آن فرمان داده برای کاتبان وحی اشاره می‌نمود که طبق ترتیب مطلوب به کتابت آیه‌های قرآنی بپردازند.
و همچنان پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم با بیان قولی و فعلی با اشاره و یا صریح در تفسیر آیات قرآنی می‌پرداخت, بدین‌گونه اساس این علم در زمان خود وی پی ریزی شد؛ زیرا کتابت قرآن, ترتیب آیه‌ها و سوره‌ها و توضیح مشکلات کلمات قرآنی از اصول علوم القرآن به شمار می‌رود.
موضوع شناخت مکی و مدنی قرآن بنابر اهمیتی که در فهم معانی قرآن دارد و اینکه تحقیقاتی در این علم از طرف علمای متأخر و معاصر به شکل وسیع، گسترده و فرا گیر- بویژه در زبان دری- صورت نگرفته است و از موضوعات عمدۀ مضمون «علوم القرآن» و «تاریخ تشریع اسلامی» است که این دو مضمون در دیپارتمنت‌های تعلیمات اسلامی و فقه و قانون پوهنځی شرعیات در جملۀ مضامین اساسی آن تدریس می‌گردد، پس تحقیق ویژه و تخصصی در همچو یک موضوع نه تنها برای شاگردان و استادان این پوهنځی قابل استفاده است، بلکه برای سایر پژوهشگران و علاقه مندان رشتۀ علوم القرآن مفید بوده آن‌ها را در فهم و درک درست تفسیر قرآن یاری می‌رساند. بنا برآن این موضوع را عنوان اثر علمی خود قرار دادم که از بخش‌های مهم ذیل تشکیل یافته است:
در مقدمه: اهمیت، سبب انتخاب و پیشینۀ موضوع و روش تحقیق گنجانیده شده است.
بخش نخست: تعریف لغوی و اصطلاحی مکی و مدنی و فواید شناخت آن را در بر دارد.
بخش دوم: در مورد نشأت و ظهور این علم و مراحل رشد آن.
بخش سوم: در بارۀ قواعد و ضوابط مکی و مدنی، شناخت قاعده و ضابطه و فرق این دو واژه تخصیص یافته است.
در بخش چهارم: تقسیمات دیگری که به موضوع مکی و مدنی پیوند مستقیم دارند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
بخش پنجم: شناخت آیه‌ها و سوره‌ها.
بخش ششم: تحقیق روایات در تحدید سوره‌ها طبق موازین علم حدیث.
بخش هفتم: آیات و سوره‌های مکی و مدنی و سوره‌های مورد اختلاف با دلایل..
و با بیان نتایج گیری، مناقشه، نتیجه گیری و پیشنهادات خاتمه یافته است.
پیشینۀ تاریخی موضوع:
دقت و تأمل در موضوع «مکی و مدنی آیات و سوره‌های قرآنی» و بررسی روایات اسلامی که در این عرصه ثابت شده، واضح می‌سازد که نشأت این علم نیز در عصر پرمیمنت نبوت برمی‌گردد، هر چند در این مورد روایتی از خود پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نقل نشده است، ولی درعصر نزول وحی و در حیات پیامبر صل الله علیه و آله و سلم شاگردان مکتب نبوت، و یاران گرامی وی، نه به عنوان یک موضوع، بلکه به عنوان: یاد داشت زمان و مکان نزول قرآن به این موضوع توجه نموده، زمان و مکان نزول آیه‌ها و سوره‌های قرآنی را ثبت و ضبط نموده‌اند که بعد‌ها آن روایات اسلامی دلایل مکی و مدنی بودن آن آیات و سوره‌ها شمرده شد.
بدین‌گونه اساس این علم در عصر نبوت پی‌ریزی شد، و علم مکی و مدنی مانند سایر علوم قرآنی بامداد خود را در همان عصر پرمیمنت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم طی نمود.
سپس اصحاب گرامی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم که شاهد نزول وحی الهی بوده، زمان و مکان آن را خوب می‌دانستند، بادرک اهمیت این موضوع کمرهمت را در رۀ توضیح و تبیین آن بستند، آنچه را که در این قسمت می‌دانستند، بیان کرده و اهمیت آن را برای مردم توضیح نمودند:
ازخلیفۀ دوم عمربن خطاب رضی الله عنه در مورد نزول آیۀ: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ﴾ [المائدة: 3] چنین نقل است:
«إني لأعلم حيث أنزلت، وأين نزلت، وأين رسول الله صل الله علیه و آله و سلم حين أنزلت يوم عرفه، وإنا والله بعرفة».[1]
«من می‌دانم که این آیه چه وقت؟ و در کجا نازل گردید؟ و در وقت نزول آن پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در کجا بود؟ روز عرفه هنگامیکه ما در میدان عرفات بودیم این آیه نازل گردید».
عبد الله بن مسعود علم مکی و مدنی را بخش مهم از علوم قرآنی دانسته می‌فرماید: «والله الذي لا إله غيره ما أنزلت سور ة من كتاب الله إلا أنا أعلم أين نزلت، ولا أنزلت آ َيه من كتاب الله إلا أنا أعلم فيمن نزلت، ولو أعلم أحداً أعلم مني بكتاب الله تبلغه الإبل لركبت إليه».[2]
«سوگند به خداییکه جز او خدایی نیست، سوره‌ای از کتاب خدا فرود نیامده جز اینکه من می‌دانم کی نازل شد؟ و آیه‌ای از کتاب خدا نازل نشده، مگر اینکه می‌دانم در بارۀ چه بوده؟ اگر شخصی را سراغ داشته باشم که کتاب خدا را بهتر از من می‌داند، و امکان سفر در آن بوده باشد، بخاطر کسب علم قرآن به سوی آن رخت سفر خواهم بست».
خلیفۀ چهارم علی بن ابی طالب رضی الله عنه می‌گوید: «سلوني عن کتاب الله، فوالله ما من آية إلا وأنا أعلم بليل نزلت أم بنهار، أم في سهل أم في جبل».[3]
«در بارۀ تفسیر قرآن از من بپرسید؛ سوگند به خداوند هر آیه‌ای که در شب یا در روز، در زمین هموار و یا درکوه نازل گردیده است، من می‌دانم».
عصر تابعین مرحلۀ تکمیلی عصر صحابه است، تابعین وصف و تفصیل تمام روایات را در این قسمت مانند دیگر موارد علوم قرآنی از یاران پیامبر صل الله علیه و آله و سلم شنیده‌اند، و باکمال امانت داری آن را ثبت و ضبط نموده و برای نسل بعدی انتقال داده‌اند.
و با حلول قرن دوم هجری، نهضت تألیف و تدوین علوم اسلامی نیز آغاز گردید، دانشمندان اسلامی در ابواب و موضوعات مختلف علوم دینی احادیث نبوی، و روایات اسلامی را جمع‌آوری نمودند که حرکت تألیف و تدوین شامل موضوعات علوم قرآنی نیز بود، علمای این فن چون عکرمه، حسن بصری، ابن شهاب زهری، ضحاک بن مزاحم هلالی و... طبق شیوۀ آن زمان به تألیفات مستقل در موضوع علم مکی و مدنی قرآن پرداختند.
در قرن سوم هجری که عصرطلایی و شگوفایی علوم اسلامی محسوب می‌گردد، نهضت تألیف و ترجمه مرحلۀ ابتدائی خود را سپری نموده، به مرحلۀ پختگی رسیده بود، کتاب‌ها به صورت جامع، مرتب، موضوعی، منقح و تصحیح شده تألیف می‌گردید.
دانشمندان فن علوم القرآن نیز با استفاده از این نهضت علمی تألِیفاتی را در موضوعات علوم القرآن بخصوص «علم مکی و مدنی» با نظرداشت فرهنگ عصر خود به شکل جامع و موضوعی در رشتۀ تحریر درآوردند که از آن جمله می‌توان کتاب‌های ذیل را نام برد:
1- «فضائل القرآن وما أنزل بمکة وما أنزل بالمدينة» تألیف ابن ضریس یکتن از محدثان بزرگ.
2- «بيان عدد سور القرآن وآياته وکلماته ومکيه ومدنيه» تألیف ابن عبد الکافی از علمای قرن چهارم.
3- «التنزيل وترتيبه» تألیف ابوالقاسم نیشاپوری از علمای قرن پنجم.
4- کتاب «المکي والمدني» تألیف امام مکی بن ابی طالب از علمای قرن ششم.
5- کتاب «المکي والمدني في القرآن» تألیف عز الدیرینی.
از قرن هشتم به بعد تا اواخر قرن چهاردهم تألیف در علوم القرآن به شمول موضوع مکی و مدنی دچار یک وقفۀ طولانی گردید و موضوعات مختلف این علم کمتر بصورت ویژه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته، بلکه همه تحقیقات در اطراف کتاب البرهان زرکشی و اتقان سیوطی دور می‌زد.
و با به وجود آمدن نهضت علمی جدید تحقیقات در موضوعات علوم القرآن نیز آغاز گردید، موضوع مکی و مدنی نیز از این نهضت علمی بی‌بهره نماند، علمای معاصر تحقیقاتی درعرصۀ موضوعات علوم قرآنی بویژه موضوع مکی و مدنی دارند که کتاب‌های آتی از آن جمله قابل یاد آوری است:
1- أهم خصائص السور والآيات المکية.
2- خصايص السور والآيات المدنية.
3- المکي والمدني في القرآن.
در آینده توضیح داده خواهد شد که یک بحث ویژه باید چه خصایصی را دارا باشد؟
کتاب‌هاییکه در موضوع مورد بحث ما تألیف شده- اعم از تألیفات علمای پیشین و معاصر- بیشتر آن بنابر دلایلی فرا گیر جوانب موضوع نبوده و برخی از این تحقیقات دقت علمی را کمتر در نظر گرفته است، جز کتاب «المکي والمدني في القرآن» که این کتاب در موضوع مورد بحث کتاب جامعی شمرده می‌شود، ولی ناقص است، تنها سوره‌های نیم اول قرآن را در بر دارد.
و از سوی دیگر اهمیت خاصی که شناخت مکی و مدنی در فهم تفسیر آیات قرآنی دارد درخور آنست که در این مورد بحث وبررسی ویژه‌ای صورت بگیرد؛ زیرا علم بازشناسی آیات وسوره‌های مکی و مدنی قرآن از یک سو زمان نزول وحی الهی را بیان می‌کند و از سوی دیگر آیات را چه از نظر مکان نزول و یا اشخاص مورد نظر و یا از جهت زمان نزول، تقسیم‌بندی می‌کند و وسیلۀ شناخت ناسخ و منسوخ می‌باشد.
با توجه به مطالب فوق خواستم اثریکه غرض ترفیع علمی تهیه می‌نمایم عنوان آن:
«خصوصیات و فواید شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی قرآن» باشد، تا به لطف ویاری پروردگار مهربان خدمتی در علوم قرآن- بویژه در زبان دری- انجام داده باشم.
از خالق متعال استدعا دارم که مرا در تکمیل این رسالت توفیق ویاری رسانده واین عمل اندک و نا چیز را مورد پذیرش خود قرار دهد.
· چون موضوع مورد بحث ما علاوه بر جنبۀ درایتی جنبۀ روایتی نیز دارد؛ بنابراین در بخش روایات به منابع اصلی و معتمد چون کتاب‌های شش گانۀ حدیث (صحیح البخاری، صحیح مسلم و سنن چهار گانه) و همچنان مسند احمد، مستدرک حاکم و... مراجعه نموده، هر روایت و اثر از منابع اصلی آن با بیان درجۀ هر حدیث و اثر تخریج گردیده است.
· کتاب‌های علوم القرآن- بخصوص کتاب‌های که در مورد مکی و مدنی- در عصر تابعین چون نزول القرآن از ضحاک، عکرمه و حسن بصری، و تنزیل القرآن از ابن شهاب زهری، و کتاب‌هایی که در عصر شگوفایی علم در قرن‌های دوم تا پنجم تألیف گردیده است، چون فضایل القرآن از ابن ضریس، و بيان عدد سور القرآن و آياته و کلماته و مکيه و مدنيه تألیف ابن عبدالکافی، و التنـزيل و ترتيبه تألیف ابوالقاسم حسن بن محمد بن حبیب نیشاپوری بعد از کتاب‌های حدیث منابع دیگر روایتی این اثر به شمار می‌رود.
· بیشترین و بزرگترین منابع این اثر بعد از روایات اسلامی کتاب‌های علوم القرآن چون البرهان في علوم القرآن از زرکشی، الاتقان في علوم القرآن از سیوطی، مناهل العرفان في علوم القرآن از زرقانی، مباحث في علوم القرآن از مناع القطان و... است.
· همچنان کتاب‌های تفسیر - اعم از تفسیر سلف و تفاسیر علمای معاصر- و برخی از شروحات حدیث چون فتح الباری و... نیز از منابع این اثر است، ولی حکم و ترجیح بر مبنای روایت‌های صحیح و یا حسن بوده، نه براساس آرا و نظریات اشخاص.
بنابر رعایت روش علمی تحقیق و نگارش، نقاط ذیل در تهیۀ این اثر در نظر گرفته شده است:
1- ذکر آیات قرآن با حواله و ترجمۀ فارسی آن.
2- تخریج احادیث و آثار از منابع اصلی با بیان درجۀ هر حدیث و اثر با نقل از علمای فن حدیث، جز احادیث صحیح البخاری و صحیح مسلم که در صحت احادیث این دو کتاب هیچ تردیدی نزد علمای حدیث وجود ندارد.
3- قبول ویارد یک مسأله، تأیید و ترجیح آن به اساس روایت‌هایی صورت گرفته است که از لحاظ سند مراحل دقیق جرح و تعدیل را پیموده و نزد علمای حدیث به درجۀ صحت یا حسن رسیده باشند.
اما روایاتیکه به درجۀ ثبوت نرسیده ضعیف یا پایین‌تر از آن بوده - حتی در صورت نقل این‌گونه روایات- مورد اعتماد و استدلال قرار نگرفته است؛ زیرا چنین روایات از نطر علمی قابل استدلال نمی‌باشد.
4- به حد توان کوشش شده که روش تحقیق ونگارش علمی از قبیل: تحقیق موضوع بصورت تخصصی رعایت نشانه‌گذاری‌ها چون: { } قوس آیات و" " نشانۀ اقتباس و- - نشانۀ اعتراض و نشانه‌ها و قواعد دیگر با دقت مراعات گردد.
5- بیشتر سوره‌ها به صورت جدا گانه مورد بحث و تحقیق قرار گرفته و در روشنی روایات صحیح یا حسن و ضوابط کلی سوره‌ها به مکی و مدنی بودن آن حکم شده است، به استثنای برخی از سوره‌ها که در مورد آن‌ها جز بعضی از آثار - که آنهم خالی از ضعف نبوده- وجود نداشته؛ بناءً از حکم مشخص در مورد آن‌ها صرف نظر نمودم.
6- از ویژگی‌های این تحقیق شمولیت، فراگیری و بررسی جزئیات موضوع به صورت علمی و همه جانبه است.
7- ترتیب فهرست‌های ذیل:
فهرست منابع و مراجع.
فهرست مطالب.
وما توفيقي إلا بالله عليه توكلت وإليه أنيب
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر