الف- شناخت آیه‌های سفری و حضری
دانشمندان علوم قرآنی بالاترین درجۀ تحقیق وتدقیق، کاوش و پژوهش را درنظر گرفته‌اند، گسترده‌ترین تفصیلات و کو چکترین جزئیات از نظر تیز بینشان دور نمانده است، علاوه بر تقسیم سوره‌ها و آیه‌ها به مکی و مدنی، تقسیمات وجزئیات دیگری که در ارتباط با این موضوع است، نیز به عمل آمده است که نمونه‌های آن شناخت آیات حضری و سفری است.
نزول بیشتر آیات در حضر بود که از آن تعبیر به "حضری" می‌شود، ولی تلاش، کوشش ورفت وآمد پیغمبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در راه تبلیغ آیین اسلام لازم‌اش این بوده است که گاه در حال سفر نیز به آن حضرت وحی نازل گردد، تا قوت قلبی برای او باشد و او را در جهاد با کفار پابرجای ترگرداند، درحدیث صحیح از عمر رضی الله عنه در مورد آیۀ سوم سورۀ مایده چنین نقل است: "إنما نزلت عشية عرفة، يوم الجمعة عام حجة الوداع".[1]
"شامگاه عرفه، روز جمعه در حجة الوداع نازل گردید".
و هم چنان آیات نخستین سورۀ انفال درجنگ بدر، بدنبال پایان پذیرفتن جنگ بدر نازل گردید.[2]
ب- شناخت آیاتیکه شب یا روز نازل شده
بیشتر آیات قرآن در وقت روز نازل شده است.[3] ولی پارۀ از آیه‌ها در شب نزول یافته است؛ بنابراین علما توجه خود را معطوف این نکته گردانیده‌اند تا پیگیری کنند که نزول کدام یک از آیات و سوره‌های قرآن از این قاعده مستثنا هستند.[4]
سیوطی از موارد آیات و سوره‌هائی که هنگام شب نازل شده، جمعا 14 مورد آن را با روایات ذکر کرده است (120: 83-87). از آن جمله به نقل روایات صحیح آن می‌پردازیم:
1- آیۀ 118 سورۀ توبه: ﴿وَعَلَى ٱلثَّلَٰثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُواْ﴾ [التوبة: 118] درخانۀ‌ام سلمه دو سوم شب گذشته بود، و ساعت پس از نیمۀ شب بر پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نازل گردید.[5]
2- سورۀ فتح:
در صحیح البخاری ضمن حدیثی از پیامبر صل الله علیه و آله و سلم چنین آمده است:
"لقد أنزل عليّ الليلة سورة لهي أحب إلي مما طلعت عليه الشمس، ثم قرأ: إنا فتحنا لك فتحاً مبينا".[6]
"امشب برمن سوره‌ای نازل شده که از تمام چیزهائی که خورشید بر آن‌ها می‌تابد خوشایندتر است، سپس ﴿إِنَّا فَتَحۡنَا﴾ را تلاوت نمود".
3- اواخر سورۀ آل عمران:
ابن حبان در صحیح خود باسند حسن[7] از عایشه رضی الله عنها ا نقل کرده است که: بلال به خدمت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم آمد، تا اذان صبح بگوید، سپس دید که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در حالت گریان است، پرسید: باعث گریۀ شما چیست؟ فرمود: چه چیز مانع گریه‌ام شود، و حال آنکه امشب این آیه برمن فرود آمد: ﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٠﴾ [آل عمران: 190].
سپس فرمود: وای برکسیکه این آیه را بخواند و نیاندیشد".[8]
***
گاه نزول وحی در سرمای سخت زمستان و زمانی درگرمای طاقت شکن تابستان عربستان بود، یاران گرامی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم از این سرما وگرما به هنگام نزول سخن گفته‌اند:
1- آیۀ کلاله: واحدی در اسباب النـزول خود می‌گوید: خداوند در بارۀ"کلاله" دو آیه نازل فرموده است: یکی از آن‌ها را در زمستان که در اول سورۀ نساء (آیۀ: 12) می‌باشد و دیگری در تابستان که در آخر این سوره (آیۀ: 168) می‌باشد.[9]
امام مسلم ازعمر بن خطاب رضی الله عنه روایت نموده است: " ما را جعت رسول الله صل الله علیه و آله و سلم في شيء ما راجعته في الكلالة، وما أغلط في شيئ ما أغلط لي فيه، حتی طعن في صدري، وقال: ياعمر، ألا تكفيك آية الصيف التي في آخر سورة النساء".[10]
"در هیچ موردی مانند موضوع کلاله به پیامبر صل الله علیه و آله و سلم مراجعه نکردم و پیامبر صل الله علیه و آله و سلم هیچ‌گاه مانند این موضوع بامن به تندی سخن نگفت حتی اینکه انگشتانش را به سینه‌ام زد و فرمود: ای عمر، برای تو آیۀ تابستانی که در آخر سورۀ نساء است، بسنده نیست؟ "
2- آیات مربوط به غزوۀ تبوک:
آیاتی که متعلق به غزوۀ تبوک است - آیات سورۀ توبه- نیز از این فسم است؛ زیرا نزول این آیات در شدت گرمای تابستان بود، در آیۀ 81 این سوره چنین آمده است: ﴿وَقَالُواْ لَا تَنفِرُواْ فِي ٱلۡحَرِّۗ قُلۡ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّٗاۚ لَّوۡ كَانُواْ يَفۡقَهُونَ٨١﴾ [التوبة: 81]
"منافقان می‌گویند: در این هوای سوزان به جنگ نروید، بگو: آتش دوزخ سوزان‌تر است".
مثال آیات زمستانی:
از مثال‌های آیات زمستانی آیات: 10 – 26 سورۀ نور است که طبق روایات صحیح از عاشیه این آیات در یک روز سرد زمستانی نازل شد.[11]
و نیز نزول آیۀ 9 سورۀ احزاب در سرمای زمستان بود، چنان‌که در حدیث حذیفه آمده: "در شب جنگ خندق مردم همه از اطراف رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم پراگنده شدند، بجز دوازده نفر.
پیامبر صل الله علیه و آله و سلم حذیفه را مخاطب قرار داده فرمود: برخیز، سری بر اردوی دشمن بزن وخبری از آنجا برای ما بیاور. حذیفه گفت: یارسول الله، قسم به آنکه تو را بحق مبعوث گردانیده است، ازجایم برنخاستم مگر ازحیا و شدت سرما...".[12]
گاهی نزول وحی وقتی بود که پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در بسترخواب بود، از جمله آیاتیکه در رخت خواب نازل شده آیۀ: ﴿وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ﴾ [المائدة: 67] را شمرده‌اند.
در این مورد اما م ترمذی از عاشیه رضی الله عنها با سند حسن[13] چنین روایت نموده است: "كان النبي صل الله علیه و آله و سلم يُحرَس حتى نزلت هذه الآية: ﴿وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ﴾ [14]
"تا زمان نـزول این آیه: ﴿وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ﴾ پیامبر صل الله علیه و آله و سلم حراست می‌شد".
منظور از حراست در این روایت پاسداری در شب است، چنان‌که در روایت بخاری با صراحت چنین آمده است که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم آرزوی پاسداری را در شب نموده فرمود: " ليت رجلاً صالحاً يحرسني الليلة...".[15]
وآیۀ 118سورۀ توبه: ﴿وَعَلَى ٱلثَّلَٰثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُواْ﴾ [التوبة: 118] نیز در حالی نازل شد که دو سوم شب گذشته بود، پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در خانۀ ام المؤمنین ام سلمه بود.[16]
زمانی هم بود که - طبق تعبیر برخی از علما- وحی در خواب بر پیامبر صل الله علیه و آله و سلم فرود می‌آمد و مثال آیاتی که در خواب نازل شده، از جمله: سورۀ "الکوثر" را ذکرکرده‌اند؛ بدلیل روایتی که امام مسلم از انس نقل کرده که گفت: در اثنای که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم میان ما بود، او را چرتی در ربود، سپس باتبسم سربرداشت، گفتیم: یا رسول الله، چه چیزی شما را به خنده آورد؟ فرمود:
«هم اکنون سوره‌ای بر من نازل شد» آنگاه سوره را چنین خواند ﴿إِنَّآ أَعۡطَيۡنَٰكَ ٱلۡكَوۡثَرَ١ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنۡحَرۡ٢ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ ٱلۡأَبۡتَرُ٣﴾ [الكوثر: 1-3] [17]
پاره‌ای از علما از این حدیث چنین فهمیده‌اند که این سوره در همان حالت خواب بر آن حضرت صل الله علیه و آله و سلم نازل شده وگفته‌اند که: قسمتی از وحی در خواب بر او نازل می‌شد؛ زیرا خواب پیامبران وحی است".
بلکه صحیح آنست که این تعبیر " أغفی إغفاءة " در این حدیث برآن حالتی که به هنگام نزول وحی بر پیغمبراکرم صل الله علیه و آله و سلم عارض می‌شد حمل گردد که آن را (برحاء الوحی). نیز گفته می‌شود".[18]
سیوطی می‌گوید: آن حالت مخصوص وحی بوده و این چشم برهم نهادن خواب نبود، بلکه همان وضعی بود که به هنگام وحی برآن حضرت صل الله علیه و آله و سلم عارض می‌شد.
مفسر بزرگ و دانشمند علوم قرآن ابوبکر بن العربی از هبة الله (مفسر) چنین نقل کرده است: " قرآن در مکه و مدینه نازل شد، مگر شش آیه که نه در زمین نازل شده و نه در آسمان..."[19]
ابن العربی عبارت فوق را توضیح داده می‌گوید: شاید منظور هبة الله این باشد که این آیات در فضا بین زمین و آسمان نازل شده‌اند.
دلیل اینکه دوآیۀ آخرسوره بقره در فضا نازل شده، روایت امام مسلم از عبدالله بن مسعود است که می‌گوید: "هنگامیکه رسول الله صل الله علیه و آله و سلم به معراج برده شد، به سدرة المنتهی رسید... به رسول الله صل الله علیه و آله و سلم سه چیز داده شد: نماز‌های پنج گانه، اواخر سورۀ بقره و آمرزش گناهان برای آنعده از امت وی که به خدا شرک نمی‌ورزد ".[20]
***
· نزول بیشتر آیات در حضر بود که از آن تعبیر به "حضری" می‌شود، در سفر نیز به آن حضرت صل الله علیه و آله و سلم وحی نازل گردیده است و آن آیات را سفری می‌نامند، آیۀ سوم سورۀ مایده وهم چنان آیات نخست سورۀ انفال از آیات سفری شمرده می‌شود.
بیشتر آیات قرآن در وقت روز نازل شده، ولی پارۀ از آیه‌ها در شب نزول یافته است.
گاه نزول وحی در سرمای سخت زمستان و زمانی هم درگرمای طاقت شکن تابستان عربستان بود. مثال آیۀ تابستانی آیۀ کلاله و آیۀ81 سورۀ توبه، وآیۀ 10- 26 سورۀ نور از مثال‌های آیه‌های زمستانی است.
· گاهی نزول وحی وقتی بود که پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در بسترخواب بود، از جمله آیاتیکه در رخت خواب نازل شده آیۀ 67: ﴿وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ﴾ [المائدة: 67] را شمرده‌اند.
دو آیۀ آخرسوره بقره از آیات فضائی به شمار می‌رود.
[1]- صحيح البخارى با شرح فتح البارى ج 8ص 119.
[2]- همان مأخذ ج8 ص 156، صحيح مسلم ج 3 ص 1367.
[3]- البرهان ج1ص19، 8اتقان ج1ص83.
[4]- مباحثى در علوم قرآن ص259.
[5]- صحيح البخارى با فتح البارى ج8 ص193، صحيح مسلم ج4 ص ،212.
[6]- صحيح البخارى باشرح فتح البارى ج 8 ص 446.
[7]- موسوعة التفسيرالصحيح ج 1 ص 492.
[8]- ابن حبان، الإحسان ج 2 ص 329.
[9]- واحدی، اسباب النزول ص 124.
[10]- صحيح مسلم ج1ص1236.
[11]- صحيح البخارى با فتح البارى ج8 ص306-309.
[12]- صحيح مسلم ح3ص1414.
[13]- صحيح الترمذى (2440).
[14]- سنن ترمذى ج 5 251.
[15]- صحيح البخارى با فتح البارى ج6ص 95.
[16]- صحيح البخارى با فتح البارى ج 8 ص193، صحيح مسلم ج4 ص 212.
[17]- صحیح مسلم ج1ص300.
[18]- اتقان ج1 ص 92.
[19]- همان مأخذ.
[20]- صحيح مسلم ج1 ص 157.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر