ثابت شده که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در نماز سهو کرده است و در حدیث صحیح آمده که فرمود: (إنما أنا بشر أنسی کما تنسون، فإذا نسیت فذکرونی)[1] «من بشری هستم که مانند شما فراموش می‌کنم پس هرگاه چیزی را فراموش کردم، آن را به من یادآوری کنید».
و برای امتش احکامی را درباره سجده سهو بیان کرده است که آنرا در زیر خلاصه می‌کنیم:[2]
1- هرگاه در نماز فرضی که دو تشهد دارند، تشهد اول را فراموش کرد و ننشست
از عبدالله بن بحینه رضی الله عنه روایت است: (صلی لنا رسول الله صل الله علیه و آله و سلم رکعتین من بعض الصلوات، ثم قام فلم یجلس، فقام الناس معه. فلما قضی صلاته و نظرنا تسلیمه کبر قبل التسلیم فسجد سجدتین و هو جالس، ثم سلم)[3] «پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در یکی از نمازها (نماز ظهر) دو رکعت نماز خواند و برای تشهد اول ننشست و بلند شد، مردم هم با او بلند شدند، وقتی که نمازش را تمام کرد و منتظر سلامش بودیم، قبل از آنکه سلام دهد، الله أکبر گفت و نشسته دو سجده برد، سپس سلام داد».
از مغیره بن شعبه روایت است که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم فرمود: (إذا قام أحدکم من الرکعتین فلم یستقم قائما فلیجلس، فإذا استتممً قائما فلایجلس و یسجد سجدتی السهو)[4] «هرگاه یکی از شما تشهد اول را ترک کرد و بلند شد، اگر به طور کامل بلند نشده بود، باید بنیشیند و اگر کاملا بلند شده بود، ننشیند و دو سجده سهو را بجای بیاورد».
2- اگر پنج رکعت بخواند
از عبدالله رضی الله عنه روایت است: (أن رسول الله صل الله علیه و آله و سلم صلی الظهر خمسا، فقیل له: أزید فی الصلاة؟ فقال: و ما ذاک؟ قال: صلیت خمسا، فسجد سجدتین بعد ماسلم)[5] «پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نماز ظهر را پنج رکعت خواند، به او گفته شد آیا به نماز اضافه شده است؟ فرمود: چی شده؟ گفتند پنج رکعت خواندی؛ سپس پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بعد از آنکه سلام داده بود دو سجده برد».
3- هرگاه تعداد رکعات نمازی را کمتر خواند و سلام داد
از ابوهریره رضی الله عنه روایت است: (أن رسول الله صل الله علیه و آله و سلم انصرف من اثنتین، فقال له ذوالیدین: أقصرت الصلاة أم نسیت یا رسول الله؟ قال رسول الله صل الله علیه و آله و سلم : أصدق ذوالیدین؟ فقال الناس: نعم فقام رسول الله صل الله علیه و آله و سلم فصلی اثنتین أخریین ثم سلم، ثم کبر فسجد مثل سجوده أو أطول، ثم رفع)[6] «پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بعد از خواندن دو رکعت سلام داد. ذوالیدین به اوگفت: ای رسول خدا آیا نماز را کوتاه کردی یا فراموش کردی؟پیامبر صل الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا ذوالیدین راست می‌گوید؟ مردم گفتند: بله، پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بلند شد و دو رکعت دیگر نماز خواند و سلام داد، سپس ألله اکبر گفت و مانند سجده‌های دیگرش یا طولانی‌تر از آنها سجده برد سپس سرش را بلند کرد».
از عمران بن حصین روایت است: (أن رسول الله صل الله علیه و آله و سلم صلی العصر فسلم فی ثلاث رکعات ثم دخل منزله، فقام إلیه رجل یقال له الخرباق، وکان فی یدیه طول. فقال: یا رسول الله فذکر له صنیعه، و خرج غضبان یجر رداءه حتی انتهی إلی الناس فقال: «أصدق هذا؟» قالوا نعم. فصلی رکعة ثم سلم. ثم سجد سجدتین، ثم سلم)[7] «پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نماز عصر را خواند، و در رکعت سوم سلام داد، سپس وارد خانه‌اش شد، مردی به نام خرباق که دستهایی بلند داشت بلند شد ونزد پیامبر صل الله علیه و آله و سلم رفت و جریان را برایش تعریف کرد. پیامبر صل الله علیه و آله و سلم با ناراحتی و در حالیکه عبایش به زمین کشیده می‌شد خارج شد تا به مردم رسید، فرمود: آیا این مرد راست می‌گوید؟ گفتند: بله، پس پیامبر صل الله علیه و آله و سلم یک رکعت خواند و سلام داد سپس دو سجده برد و سلام داد».
4- هرگاه نداند که چند رکعت خوانده است
از ابراهیم از علقمه از عبدالله روایت است: پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نماز خواند. (ابراهیم گوید: اضافه یا کم خواند)(*) وقتی سلام داد به او گفتند ای رسول خدا آیا در نماز چیزی تازه اضافه شده است؟ فرمود: چه شده؟ گفتند: نماز را چنین و چنان خواندی، (عبدالله) گفت: پیامبر صل الله علیه و آله و سلم دو زانو و رو به قبله نشست و دو سجده برد، سپس سلام داد، و رو به ما کرد و فرمود: (إنه لوحدث فی الصلاة شیی أنباتکم به ولکن إنما أنا بشر أنسی کما تنسون، فإذا نسیت فذکرونی و إذا شک أحدکم فی صلاته فلیتحر الصواب، فلیتم علی ثم لیسجد سجدتین)[8] «اگر درنماز امری پیش می‌آمد، به شما خبر می‌دادم. ولی من هم بشرم، و مانند شما فراموش می‌کنم پس اگر چیزی را فراموش کردم، به یادم بیاورید. و اگر کسی از شما در نمازش شک کرد برای از بین بردن شک تلاش کند، سپس نمازش را براساس آن تمام کند؛ بعد از آن دو سجده ببرد».
تلاش برای اطمینان به این صورت است: فکر کند که در نماز چه سوره‌هایی را خوانده است؛ اگر به یادش آمد که دوسوره خوانده است می‌داند که دو رکعت خوانده نه یک رکعت، و گاهی به یاد می‌آورد که تشهد اول را خوانده پس می‌داند که دو رکعت خوانده نه یک رکعت و سه رکعت خوانده نه دو رکعت، گاهی هم به یاد می‌آورد که تنها فاتحه را در یک رکعت و بعد در یک رکعت دیگر خوانده بنابراین می‌داند که چهار رکعت خوانده نه سه رکعت و در موارد دیگر نیز به همین گونه است، پس وقتی که برای رسیدن به آنچه نزدیکتر به صواب است، تلاش کرد شک برطرف می‌شود و در این مورد هیچ فرقی بین امام و منفرد نیست».[9]
اگر تلاش کرد ولی نتوانست هیچ صورتی را ترجیح دهد باید یقین را که همانا حداقل نماز است مبنا قرار دهد، چنانکه در حدیث آمده است:
از ابوسعید خدری روایت است که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم فرمود: (إذا شک أحدکم فی صلاته فلم یدرکم صلی؟ ثلاثا أم أربعا؟ فلیطرح الشک و لیبن علی ما استیقن ثم یجسد سجدتین قبل أن یسلم. فإن کان صلی خمسا شفعن له صلاته، و إن کان صلی إتماما لأربع کانتا ترغیما للشیطان)[10] «هرگاه یکی از شما در نمازش دچار شک شد و ندانست چند رکعت – سه یا چهار رکعت – خوانده است باید شک را از خود دور کند و بر یقین بنا کد، واز آنجا بقیه نمازش را بخواند سپس قبل از آنکه سلام بدهد دو سجده ببرد، پس اگر پنج رکعت خوانده باشد با انجام این دو سجده نمازش زوج می‌شود و اگر نمازش را چهار رکعت نمام خوانده باشد این دو سجده سب خواری و زبونی شیطان است».
سجده سهو واجب است؛ چراکه پیامبر صل الله علیه و آله و سلم همانطور که در احادیث گذشته ذکر شد به آن امر فرموده و هرگاه در نمازش سهوی رخ می‌داد سجده می‌برد و حتی یکبار هم پیش نیامد که سهوی را در نماز مرتکب شود ولی سجده نبرد.
واضح‌ترین اقوال بیانگر این است که محل سجده‌ی سهو بر حسب اینکه علت آن اضافه کردن چیزی در نماز یا وجود نقصی در آن، و یا شک و تلاش برای حصول اطمینان یا شک و مبنا قرار دادن یقین باشد، فرق می‌کند. این قول علاوه بر اینکه عمل به تمام احادیث سجده را در بردارد(*)، تفاوتهای معقولی را هم بیان کرده است:
اگر نقصی در نماز روی دهد مانند ترک تشهد اول، نقص آن باید جبران شود، و آن بوسیلة سجده سهو قبل از سلام جبران می‌شود، چون سلام، پایان نماز است، و اگر چیزی به نماز مانند یک رکعت اضافه شد، سجده سهو باید بعد از سلام ادا شود؛ چراکه در یک نماز دو افزوده (رکعت اضافی و سجده سهو) با هم جمع نمی‌شوند، و چون سجده سهو برای خوار کردن شیطان است، و بمنزله نمازی مستقل است که نقض نماز را جبران می‌کند، و پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم دو سجده سهو را بمنزله یک رکعت به حساب آورده است.
همچنین اگر در نماز شک کرد و برای رسیدن به صواب تلاش کرد، در اینصورت نمازش را کامل کرده است و دو سجده برای خوار کردن شیطان است، لذا باید بعد از سلام باشد و اگر سلام داد در حالی که قسمتی از نمازش را نخوانده بود سپس آنرا کامل کرد نمازش کامل و سلام اول اضافی به حساب می‌آید و در این حالت سجده سهو باید بعد از سلام باشد؛ چراکه سجده در این صورت تنها برای خوار کردن شیطان است.
اما هرگاه شک کرد ولی نتوانست صواب راتشخیص دهد، دو حالت پیش می‌آید، یا چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت، اگر پنج رکعت خوانده باشد دو سجده نمازش را زوج می‌کند تا مانند حالتی باشد که شش رکعت خوانده نه پنج رکعت و در این حالت سجده سهو قبل از سلام است.
در این قولی که ما تأیید کردیم، علاوه بر اینکه به همه‌ی احادیث عمل شده، مطابق با قیاس صحیح نیز، درمواردی که نصی وجود ندارد، می‌باشد، واین الحاق غیر منصوص (آنچه در روایت نیامده) به آنچه منصوص است (در روایت آمده) می‌باشد.[11]
سجده سهو برای ترک سنتی از سنتهای نماز
اگر کسی از روی فراموشی سنتی را ترک کرد، می‌تواند سجده سهو برد، چون پیامبر صل الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: (لکل سهو سجدتان)[12] «برای هر سهوی دو سجده هست» و این سجده سنت است و واجب نیست تا فرع (سجده سهو) حکمی بالاتر از اصل (سنت ترک شده در نماز) به خود نگیرد».[13]
[1]) صحیح : [ص. ج 2339]، [الإرواء 339].
[2]) فقه السنه (190/1).
[3]) متفق علیه : خ (1224/92/3)، م (570/399/1)، ن (19/3)، د (1021/347/3)، ت (389/242/1)، جه (1206/381/1).
[4]) صحیح : [الإرواء 2/109 – 110)، د (1023/350/3)، جه (1208/381/1)، و آنچه لازم به تذکر است این است که در حدیث، فرق بین اینکه اگر به حالت ایستاده نزدیکتر باشد بایستد و اگر به حالت نشستن نزدیکتر باشد بنشیند وجود ندارد و آنچه از ظاهر حدیث فهمیده می‌شود این است که اگر قبل از آنکه کاملا بایستد، یادش آمد، باید بنشیند اگرچه به حالت ایستاده کامل، نزدیکتر شده باشد.
[5]) متفق علیه : خ (1226/93/3)، م (572 – 91/401/1)، د (1006/325/3)، ت (390/243/1)، جه (1205/380/1)، ن (31/1).
[6]) متفق علیه : خ (1228/98/3)، م (573 – 403/1)، د (995/311/3)، ت (397/247/1)، ن (30/3)، جه (1214/383/1).
[7]) صحیح : [ص. جه 1001]، م (574/404/1)، د (1005/323/3)، ن (26/3)، جه (1215/384/1).
*) شک از ابراهیم است و صحیح این است که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم اضافه خوانده است «ابن الأثیر» این را در «جامع الاصول» (541/5) آورده است.
[8]) متفق علیه : خ (401/503/1)، م (572/400/1)، د (1007/326/3)، ن (31/3)، جه (1211/382/1).
[9]) مجموعه فتاوای احمد عبدالحلیم الحرانی (13/23).
[10]) صحیح : [ص. ج 632]، م (571/400/1)، د (1011/330/3)ف ن (27/3).
*) چون در بعضی از احادیث آمده که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم قبل از سلام سجده سهو می‌برد و در بعضی دیگر آمده که بعد از سلام سجده می‌برد.
[11]) مجموع الفتاوی احمد عبدالحلیم الحرانی (24/23).
[12]) حسن : [ص. د 917]، د (1025/357/3)، جه (1219/385/1).
[13]) السیل الجرار (275/1).
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر