فصل سوم
بازگشت از تبوک به مدینه و سخن قرآن در مورد تخلف‌کنندگان و مسجد ضرار
پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم پس از بیست روز اقامت در تبوک، عازم مدینه شد[1] و قبل از رسیدن به مدینه، دستور به تخریب مسجد ضرار داد که منافقان آن را بنا کرده بودند. با اطلاع از خروج پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به طرف مدینه، کودکان در خارج از مدینه به استقبال ایشان رفتند. آن حضرت نخست به مسجد تشریف برد و در آنجا دو رکعت نماز خواند؛ سپس به مجالست با مردم پرداخت و متخلفان آمدند. آنها از چهار قشر بودند: عذر برخی از آنان، عذر شرعی بود و خداوند آنها را معذور ساخته بود؛ عده‌ای هیچ گونه عذری نداشتند، اما توبه نمودند و توبۀ آنان نزد خدا پذیرفته شد و گروهی دیگر از منافقان اطراف مدینه و عده‌ای از منافقان داخل شهر مدینه بودند که به ترتیب در مورد هر یکی سخن خواهیم گفت:
تخلف‌کنندگانی که عذر آنان عذر شرعی بود
خداوند می‌فرماید:
﴿لَّيۡسَ عَلَى ٱلضُّعَفَآءِ وَلَا عَلَى ٱلۡمَرۡضَىٰ وَلَا عَلَى ٱلَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلَّهِ وَرَسُولِهِۦۚ مَا عَلَى ٱلۡمُحۡسِنِينَ مِن سَبِيلٖۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٩١﴾ [التوبة: 91].
«بر ناتوانان و بیماران و کسانی که چیزی ندارند که آن را صرف جهاد کنند، گناهی نیست، به شرطی که با خدا و پیغمبرش خالص باشند، بر نیکوکاران هیچ راه (سرزنشی) وجود ندارد وخدا بخشنده و مهربان است».
در این آیات، خداوند می‌فرماید: کسانی که به دلیل داشتن عذر از شرکت در غزوۀ تبوک خودداری نمودند، مواخذه نمی‌شوند و مراد از ضعفا، کسانی هستند که به خاطر ناتوانی جسمی مانند کودکان و کهنسالان یا به خاطر ناتوانی عقلی مانند: دیوانگان و یا به خاطر بیماری و نابینایی نتوانسته‌اند در جنگ شرکت نمایند[2].
﴿وَلَا عَلَى ٱلَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ﴾.
یعنی برای آنانی که به خاطر نداشتند توشۀ راه نتوانسته‌اند در غزوه شرکت نمایند، نیز حرجی نیست؛ البته بعد از اینکه ﴿نَصَحُواْ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ﴾ حق را بشناسند و بدان اعتراف نمایند و دوستان خدا را دوست بدارند و با دشمنانش، بغض بورزند[3].
طبری در مورد آیۀ: ﴿مَا عَلَى ٱلۡمُحۡسِنِينَ مِن سَبِيلٖ﴾ می‌گوید: یعنی بر چنین کسانی که به خاطر نداشتن امکانات ویا نداشتن توانایی جسمی تخلف ورزیده‌اند، اما حق را می‌شناسند وبدان اعتراف دارند و خدا و پیامبرش را دوست دارند، جای اعتراضی نمی‌ماند.
﴿وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ﴾ یعنی خداوند، گناهان این چنین متخلفانی را با مواخذه ننمودند آنان را مغفرت می‌نماید و بر آنان ترحم می‌نماید[4].
قرطبی می‌گوید: در این آیه اصلی بیان گردیده است و آن اینکه حرجی بر کسانی که توان مالی ندارند، نیست[5].
﴿وَلَا عَلَى ٱلَّذِينَ إِذَا مَآ أَتَوۡكَ لِتَحۡمِلَهُمۡ قُلۡتَ لَآ أَجِدُ مَآ أَحۡمِلُكُمۡ عَلَيۡهِ تَوَلَّواْ وَّأَعۡيُنُهُمۡ تَفِيضُ مِنَ ٱلدَّمۡعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُواْ مَا يُنفِقُونَ٩٢﴾ [التوبة: 92].
این جمله علاوه بر اینکه عطف است بر جملۀ سابق و از نوع خاص بر عام می‌باشد، بیانگر امتیاز ویژۀ این گروه نیز می‌باشد؛ یعنی، کسانی هستند که با وجود نداشتن امکانات مالی نزد تو آمدند و از تو درخواست کمک و به ویژه مرکب نمودند، تا در این سفر طولانی همراه تو باشند و در راه خدا جهاد نمایند و تو گفتی: من نیز امکاناتی ندارم که در اختیار شما قرار دهم ﴿تَوَلَّواْ وَّأَعۡيُنُهُمۡ تَفِيضُ مِنَ ٱلدَّمۡعِ﴾ با شنیدن این سخن، آنها در حالی برگشتند که از دیدگانشان اشک می‌بارید. به خاطر اینکه نه مالی و نه مرکبی به دست آوردند تا بتوانند در جهاد شرکت نمایند[6].
2- متخلفانی که عذر شرعی نداشتند، امّا مورد مغفرت قرار گرفتند
در مورد سرگذشت این متخلفان سه آیه در قرآن نازل شده است:
﴿وَءَاخَرُونَ ٱعۡتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمۡ خَلَطُواْ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى ٱللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيۡهِمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٌ١٠٢﴾ [التوبة: 102].
«و گروهی دیگر به گناه خود اعتراف ورزیدند. آنها عمل نیک را با عمل بد درآمیختند. امید است خدا توبۀ آنان را بپذیرد؛ همانا خدا بخشنده و مهربان است».
مفهوم این آیه آن است که این جماعت بدون هیچ گونه عذری شرعی، از شرکت در غزوه تخلف ورزیدند، اما پشیمان شدند و مانند منافقان عذرهای دروغین نتراشیده‌اند؛ بلکه توبه نمودند و به واقعیت اعتراف کردند و امیدوار عفو و بخشش الهی شدند و اینکه فرمود: عمل نیک را با عمل بد نیامیزید؛ یعنی، این‌ها قبل از این غزوه، دارای سوابق نیکی مانند مسلمان شدن، عمل به احکام اسلام و جهاد در راه خدا بودند که با تخلف از غزوه تبوک عمل بدی بر آن افزودند و سپس با توبه و پشیمان شدن عمل نیک دیگری انجام دادند، اما اعتراف محض بدون توبه، برای جبران گناه کافی نخواهد بود؛ مگر اینکه شخص، از عمل گذشتۀ خود توبه نماید و تصمیم راسخ بگیرد که در آینده مرتکب آن نشود و آیۀ ﴿عَسَى ٱللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيۡهِمۡ﴾ دلیل این امر است که اعتراف آنها با هدف و قصد توبه بوده است بنابراین، فرمود: امید است که خداوند توبۀ آنها را بپذیرد؛ زیرا او غفور و رحیم است؛ یعنی، گناهان را می‌آمرزد و بر بندگانش ترحم می‌نماید[7].
2- خداوند می‌فرماید:
﴿وَءَاخَرُونَ مُرۡجَوۡنَ لِأَمۡرِ ٱللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمۡ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيۡهِمۡۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ١٠٦﴾ [التوبة: 106].
«و گروه دیگری (از متخلفان) که به فرمان خدا واگذار شده‌اند، یا خدا آنها را عذاب می‌دهد و یا توبه آنان را می‌پذیرد و خدا دانا و با حکمت است».
مراد از این افراد، براساس روایت صحیحین، هلال ابن امیه، کعب ابن مالک و مراره بن ربیع می‌باشد.
این افراد با وجود اینکه قصد داشتند تا به پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم ملحق شوند، امّا به دلیل سستی سرانجام موفق نگردیدند به سپاه بپیوندند. بنابراین، این افراد از منافقان نبودند؛ بلکه از مسلمانان مخلص بودند و هنگامی که پیامبر به مدینه آمد، این‌ها نزد آن حضرت رفتند و نه همانند دیگران عذر و بهانه‌ای مطرح کردند و نه همچون ابولبابه و غیره خود را به ستونهای مسجد بستند.
براین اساس، پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به مسلمانان دستور داد تا با آنها قطع رابطه نمایند؛ چنانکه تا پنجاه روز درهمین حال بسر بردند و نمی‌دانستند که نتیجه چه خواهد شد[8].
3- خداوند می‌فرماید :
﴿وَعَلَى ٱلثَّلَٰثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُواْ حَتَّىٰٓ إِذَا ضَاقَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلۡأَرۡضُ بِمَا رَحُبَتۡ وَضَاقَتۡ عَلَيۡهِمۡ أَنفُسُهُمۡ وَظَنُّوٓاْ أَن لَّا مَلۡجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّآ إِلَيۡهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيۡهِمۡ لِيَتُوبُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ١١٨﴾ [التوبة: 118].
«و توبۀ آن سه نفری را هم می‌پذیرد که (حکم آنان) به تأخیر انداخته شد تا اینکه زمین با وجود گستردگی‌اش بر آنان تنگ آمد و جانشان به لب رسید و دانستند که هیچ پناهگاهی از خدا جز برگشت به خدا وجود ندارد. سپس خدا بدیشان پیغام توبه داد تا آنها به سوی او برگردند. همانا خدا پذیرندۀ توبه و مهربان است».
این سه نفر عبارت بودند از: هلال ابن امیه، کعب ابن مالک و مرار ابن ربیع[9]. که به شرح سرگذشت آنان خواهیم پرداخت.
در مورد این‌ها خداوند می‌فرماید:
﴿وَجَآءَ ٱلۡمُعَذِّرُونَ مِنَ ٱلۡأَعۡرَابِ لِيُؤۡذَنَ لَهُمۡ وَقَعَدَ ٱلَّذِينَ كَذَبُواْ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥۚ سَيُصِيبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٞ٩٠﴾ [التوبة: 90].
«عذرخواهان اعراب آمده‌اند تا بدیشان اجازه داده شود و در خانه نشسته‌اند و به خدا و پیغمبرش دروغ گفته‌اند. به افراد کفر پیشۀ آنان عذاب بسیار دردناکی خواهد رسید».
این آیه بیانگر آن است که برخی از اعراب، عذر و بهانه آوردند؛ چه حق و چه ناحق و از رسول خدا، برای شرکت ننمودن در غزوه، اجازه خواستند، اما گروه دیگری از آنان، هیچ عذری مطرح نکردند و از شرکت در غزوه خودداری نمودند و آنان منافقانی بودند که خدا و پیامبرش را تکذیب نمودند؛ سپس خداوند به آنان وعده عذاب داده و فرموده است : ﴿سَيُصِيبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ﴾ یعنی برای کسانی از اعراب که با مطرح ساختن عذرهای دروغین و یا بدون مطرح کردن عذر، در جنگ شرکت نکرده‌اند، عذاب دردناکی وجود خواهد داشت. این عذاب هم عذاب دنیوی و هم عذاب اخرویرا شامل می‌گردد[10].
همچنین در مورد این‌ها، این آیه نازل گردید:
﴿وَمِمَّنۡ حَوۡلَكُم مِّنَ ٱلۡأَعۡرَابِ مُنَٰفِقُونَ﴾ [التوبة: 101].
«ای مسلمانان! هوشیار باشید که درمیان اعراب اطراف شما، منافقان وجود دارد»[11].
خداوند در مورد این گروه می‌فرماید:
﴿فَرِحَ ٱلۡمُخَلَّفُونَ بِمَقۡعَدِهِمۡ خِلَٰفَ رَسُولِ ٱللَّهِ وَكَرِهُوٓاْ أَن يُجَٰهِدُواْ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَقَالُواْ لَا تَنفِرُواْ فِي ٱلۡحَرِّۗ قُلۡ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّٗاۚ لَّوۡ كَانُواْ يَفۡقَهُونَ٨١ فَلۡيَضۡحَكُواْ قَلِيلٗا وَلۡيَبۡكُواْ كَثِيرٗا جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ٨٢ فَإِن رَّجَعَكَ ٱللَّهُ إِلَىٰ طَآئِفَةٖ مِّنۡهُمۡ فَٱسۡتَ‍ٔۡذَنُوكَ لِلۡخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخۡرُجُواْ مَعِيَ أَبَدٗا وَلَن تُقَٰتِلُواْ مَعِيَ عَدُوًّاۖ إِنَّكُمۡ رَضِيتُم بِٱلۡقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٖ فَٱقۡعُدُواْ مَعَ ٱلۡخَٰلِفِينَ٨٣﴾ [التوبة: 81-83].
«آنهایی که در جای خود مانده‌اند، بعد از رسول اللهج شادمان هستند و دوست نداشتند که با مال و جان خود در راه خدا جهاد نمایند و گفتند : در گرما بیرون نشوید. بگو گرمای آتش دوزخ به مراتب سخت‌تر است اگر می‌دانستید؛ پس باید کم بخندند و زیاد گریه کنند. این جزای کارهایی است که انجام می‌دهند. هرگاه خداوند تو را (از تبوک) به سوی گروهی از آنان بازگردانید و ایشان از تو اجازه شرکت در جهاد خواستند، بگو با من به جهاد نخواهید آمد و همراه با من با هیچ دشمنی نخواهید جنگید؛ چراکه شما نخستین بار به خانه‌نشینی خشنود شدید؛ پس با خانه‌نشینان بنشینید».
واژۀ «مخلفون» از خلف به معنی
پشت سر کسی است که رفته است. ﴿بِمَقۡعَدِهِمۡ﴾ می‌گوید: این آیه به دو معناست: یعنی با نشستن
خود ابن‌جوزی در مورد آیۀ:
﴿خِلَٰفَ رَسُولِ ٱللَّهِ﴾ یا به معنی بعد از رسول خدا و
یا به معنی مخالفت با رسول خدا است[12].
ابن کثیر می‌گوید: در این آیات خداوند، به نکوهش منافقانی پرداخته است که در غزوه تبوک همراه مسلمانان شرکت نکردند و ماندن در مدینه را بعد از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم ترجیح دادند؛ چراکه که آنان، جهاد با مال و جان را در راه خدا ناپسند دانستند و به یکدیگر گفتند: ﴿لَا تَنفِرُواْ فِي ٱلۡحَرِّ﴾ در این گرما بیرون نشوید. خداوند به پیامبرش می‌گوید: در پاسخ آنها بگو: ﴿قُلۡ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّٗا﴾ . یعنی آتش دوزخ که به خاطر اعمالتان، منتظر شما است، گرمای بیشتر از این دارد[13].
و این آیه ﴿فَلۡيَضۡحَكُواْ قَلِيلٗا وَلۡيَبۡكُواْ كَثِيرٗا جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ٨٢﴾ این است که اگر آنها در دنیا شادمان هستند و می‌خندند، این شادمانی و خنده در مقابل رنج و گریه‌ای که در آخرت دچار آن خواهند شد، بسیار اندک خواهد بود؛ زیرا دنیا زوال‌پذیر و آخرت جاودانه است و ارزش و مقام آنچه زوال می‌پذیرد، در مقابل چیزی که هرگز زوال‌پذیر نیست، خیلی اندک و ناچیز محسوب می‌گردد.
یعنی اگر نزد این‌ها که در تبوک شرکت نکرده‌اند، برگشتی و در این صدد بودند تا در سفری دیگر تو را همراهی نمایند، از همراهی آنان خودداری کن و به آنان بگو : از آنجا که مسلمانان در غزوه تبوک شرکت نجستید و نشستن را بر همراهی با مسلمانان ترجیح دادید؛ اکنون نیز بنشینید و با من بیرون نیایید.
امام رازی در مورد ﴿مَعَ ٱلۡخَٰلِفِينَ﴾ سه قول نقل کرده است که عبارتند از:
1- کسانی که خانه‌نشین هستند.
2- مخالفان.
3- فاسدان؛ یعنی کسانی که ایمان آنان ضعیف گردیده است و قادر به انجام کاری نیستند.
به هر حال در این آیه می‌توان هر یک از این معناها را در نظر گرفت؛ زیرا منافقان مصداق هر یک از این خصلت‌ها بودند[14].
با توجه به مطالب ذکر شده، می‌توان به دوگانگی سیاست پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در برخورد با منافقان و مؤمنان متخلف پی برد؛ بدین معنی که عذرها و بهانه‌های واهی منافقان را پذیرفت و از آنان در گذشت و مؤمنین را نیز سرزنش نمود و برای آنان تنبیه سختی در نظر گرفت و با دقت و تأمل در نتیجۀ این برخورد تند با مؤمنان، به این نتیجه خواهیم رسیدکه این امر باعث پذیرش توبه و نزول آیات الهی در حق آنان گردید که منافقان به هیچ وجه شایستۀ این مقام نبودند؛ زیرا آنان هنوز در حال کفر به سر می‌بردند و تظاهر نمودن آنان به مسلمانی باعث دوری عذاب الهی از آنان در قیامت نمی‌گردد، اما در احکام دنیا ما موظفیم که به حسب ظاهر حکم نماییم؛ همان طور که آنان نیز از نظر ظاهر با ما هستند.
ابن قیم می‌گوید: خداوند این طور با بندگان مجرم برخورد می‌نماید؛ چنانکه بندۀ مؤمنش را که دوست دارد و با ارزش است، به خاطر کوچک‌ترین لغزشی که از او سرزند، مؤاخذه و سرزنش می‌نماید تا همواره بیدار و مواظب باشد و اما کسی که با معصیت و گناه، ارزش خود را نزد خدا از دست داده است، هرچند بیراه برود، فرصت و نعمت بیشتری می‌یابد[15].
در اثنای بازگشت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم از تبوک به مدینه این آیات نازل گردید:
﴿وَٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُواْ مَسۡجِدٗا ضِرَارٗا وَكُفۡرٗا وَتَفۡرِيقَۢا بَيۡنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَإِرۡصَادٗا لِّمَنۡ حَارَبَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ مِن قَبۡلُۚ وَلَيَحۡلِفُنَّ إِنۡ أَرَدۡنَآ إِلَّا ٱلۡحُسۡنَىٰۖ وَٱللَّهُ يَشۡهَدُ إِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ١٠٧ لَا تَقُمۡ فِيهِ أَبَدٗاۚ لَّمَسۡجِدٌ أُسِّسَ عَلَى ٱلتَّقۡوَىٰ مِنۡ أَوَّلِ يَوۡمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِۚ فِيهِ رِجَالٞ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْۚ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُطَّهِّرِينَ١٠٨ أَفَمَنۡ أَسَّسَ بُنۡيَٰنَهُۥ عَلَىٰ تَقۡوَىٰ مِنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٍ خَيۡرٌ أَم مَّنۡ أَسَّسَ بُنۡيَٰنَهُۥ عَلَىٰ شَفَا جُرُفٍ‌هارٖ فَٱنۡهَارَ بِهِۦ فِي نَارِ جَهَنَّمَۗ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ١٠٩﴾ [التوبة: 107-109].
«و (از میان منافقان) کسانی هستند که مسجدی را بنا کردند و منظورشان از آن، زیان و کفرورزی و تفرقه‌اندازی میان مؤمنان و کمینگاه ساختن برای کسی بود که قبلاً با خدا و پیغمبرش جنگیده بود و سوگند هم می‌خورند که نظری جز نیکی نداشته‌اند، اما خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغ می‌گویند. (ای پیغمبر) هرگز در آن (مسجد ضرار) نایست و نماز مگذار. مسجدی که از روز نخست بر پایۀ تقوا بنا گردیده است، سزوارا آن است که در آن بر پای ایستی و نماز بگزاری. در آنجا کسانی هستند که می‌‌خواهند خود را پاکیزه دارند و خداوند هم پاکیزگان را دوست دارد. آیا کسی که پایه‌های آن مسجد را براساس تقوا و رضامندی خدا تأسیس نموده بهتر است یا کسی که پایه‌های آن را بر لبۀ پرتگاه مشرف به سقوط بنا نهاده است و او را به داخل آتش دوزخ می‌اندازد. خدا ملتی را که ستم پیشه است،هدایت نمی‌گرداند».
سبب نزول این آیات چنین بیان شده است که قبل از هجرت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به مدینه، مردی از خزرج به نان ابوعامر راهب که مسیحی و اهل کتاب بود، درمیان طایفۀ خزرج از مقام والایی برخوردار بود، اما پس از ورود پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به مدینه و گسترش اسلام و افزایش قدرت حکومت اسلامی و به ویژه پس از پیروزی مسلمانان در بدر، ابوعامر دشمنی خود را با اسلام آشکار ساخت و به مشرکان قریش پیوست و برخی از قبائل عرب را برای جنگ با اسلام برانگخیت؛ چنانکه بعد از جنگ احد که مسلمانان در آن دچار خسارتهای متعددی گردیدند، ابوعامر فاسق نیز بر سر راه لشکر اسلام، حفره‌هایی کنده بود که پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در یکی از آنها افتاد و سرش زخمی شد و دندانهایش شکست.
ابوعامر قبل از شروع جنگ با انصار به گفتگو پرداخت وآنان را به یاری خود فراخواند. آنها به او پاسخ منفی دادند و نفرینش کردند و گفتند: ای دشمن خدا چشمانت خنک مباد. ابوعامر در حالی برگشت که می‌گفت: قوم من بعد از من چقدر بی‌تربیت شده‌اند.
پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم نیز او را قبل از فرار از مدینه به اسلام دعوت داده و برای او قرآن تلاوت کرده بود، اما او نپذیرفته بود و راه تمرد و سرکشی را در پیش گرفت. پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم نیز دعا نمود که دور از وطن و تنها بمیرد و سرانجام چنین شد.
پس از اتمام جنگ احد و بعد از اینکه متوجه گسترش اسلام و نفوذ قدرت مسلمانان گردید، به سوی هر قل، بزرگ روم، رفت و از او علیه پیامبر کمک خواست. هر قل نیز به او وعده‌هایی داد که براساس آن ابوعامر به برخی از منافقان طایفۀ خود در مدینه نامه‌هایی فرستاد که به آنها مژدۀ لشکری را می‌داد که به زودی مدینه را درخواهد نوردید. در نامه‌هایی که می‌نوشت، به آنان دستور داد تا برای او پایگاهی بسازند که پیک او به طورمستقیم به آنجا برود و پیام‌های جدید را از آنجا دریافت نماید و برگردد، تا بعد از اینکه اوبه مدینه می‌آید، فعالیت‌هایش را در آن پایگاه تمرکز دهد.
بنابراین، منافقان در نزدیکی مسجد قبا، مسجدی ساختند و چند روزی قبل از بیرون شدن پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به قصد تبوک، آن را به اتمام رساندند و از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم خواستند که مسجد آنها رابا اقامۀ نماز افتتاح نماید و این طور وانمود کردند که این مسجد را برای افرادی که توانایی رفتن به مسجد قبا را ندارند، ساخته‌اند.
از آنجا که خداوند نمی‌خواست، پیامبرش در این مسجد نماز بخواند، پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم فرمود: اکنون که من آمادۀ سفر هستم، بعد از اینکه از سفر برگشتم، آنجا نماز خواهم خواند.
در مسیر بازگشت از تبوک به مدینه و هنگامی که تا مدینه فقط مسافت یک روز یا کمتر باقی مانده بود، جبرئیل نزد پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم آمد و به ایشان اطلاع داد که این مسجد توسط کافران به خاطر ضرر رسانیدن به اسلام مسلمانان ساخته شده است و نباید در آن نماز بخوانی. آن گاه پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم افرادی را پیشاپیش فرستاد تا آن مسجد را تخریب نمایند[16].
خداوند در آیاتی که در این مورد نازل گردانده است، انگیزه‌های بنای مسجد ضرار را این گونه شرح می‌دهد.
1- ضرر رسانیدن به مسلمانان.
2- تقویت منافقان و کفار و شکست مسلمانان.
3- ایجاد تفرقه بین مسلمانان و کاهش تعداد نمازگزاران مسجد قبا.
4- مرکزی برای جمع نمودن افرادی که نقشۀ جنگ علیه خدا و پیامبرش را کشیده بودند[17].
خداوند نیز نقشه منافقان را برملا نمود و پیامبرش را به تخریب آن واداشت و اینکه فرمود:
﴿وَلَيَحۡلِفُنَّ إِنۡ أَرَدۡنَآ إِلَّا ٱلۡحُسۡنَىٰۖ وَٱللَّهُ يَشۡهَدُ إِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾ منافقان را نکوهش نمود که آنها به دروغ سوگند می‌خورند که ما اراده‌ای جز نیکی نداشته‌ایم؛ چنانکه در دنبالۀ آیه می‌فرماید: ﴿وَٱللَّهُ يَشۡهَدُ إِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾ یعنی خداوند گواهی می‌دهد که آنها دروغ می‌گویند و خداوند، پیامبرش و مسلمانان را از خواندن نماز در این مسجد، منع کرد و فرمود:
﴿لَا تَقُمۡ فِيهِ أَبَدٗا﴾ هرگز در این مسجد اقامۀ نماز نکن؛ زیرا نماز خواندن پیامبر در آن، به معنای رسمیت دادن به آن بود و مسلمانان به جای خواندن نماز در مسجد قبا، خواندن نماز در مسجد جدید را ترجیح می‌دادند.
بنابراین، پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم براساس دستور خداوند، به عمار ابن یاسر و مالک بن دخشم و عده‌ای دیگر مأموریت داد تا آن مسجد را تخریب نمایند و به آتش بکشند و آنها نیز چنین کردند[18].
خداوند نیز افزود:
﴿لَا تَقُمۡ فِيهِ أَبَدٗاۚ لَّمَسۡجِدٌ أُسِّسَ عَلَى ٱلتَّقۡوَىٰ مِنۡ أَوَّلِ يَوۡمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ﴾
«به جای خواندن نماز در مسجد ضرار، در مسجدی نماز بخوان که شایستۀ نماز خواندن است و از روز نخست براساس تقوا پایه‌گذاری شده است».
﴿وَإِن يَتَوَلَّوۡاْ يُعَذِّبۡهُمُ ٱللَّهُ عَذَابًا أَلِيمٗا فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِۚ وَمَا لَهُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٖ﴾ [التوبة: 74].
«اگر از توبه رویگردان شدند و بر نفاق خود اسرار ورزیدند، آن گاه خداوند آنها را در دنیا با ترس و اضطراب و سلب آرامش و در آخرت با عذاب دردناک، عذاب خواهد داد»[19].
ابن ماجه در مورد این فرمودۀ الهی: ﴿فِيهِ رِجَالٞ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ﴾ یعنی در آن مسجدی که براساس تقوا پایه‌گذاری شده است، مردانی هستند که دوست می‌دارند خوب و پاکیزه بشوند، می‌گوید: پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم خطاب به انصار فرمود: خداوند در این آیه از پاکیزگی شما سخن گفته است، طهارت شما چیست؟ گفتند: ما وضو می‌گیریم و غسل جنابت می‌نماییم و با آب استنجا می‌گیریم. پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم فرمود: پس به خاطر همین است و افزود که بر این‌ها مواظبت نمایید[20].
داستان مسجد ضرار دارای درسها و عبرتهایی زیر است:
چنانکه این امر از موضع‌گیری ابوعامر راهب آشکار گردید. او که از شکست مشرکان در بدر، علیه مسلمانان خشمگین شده بود، دشمنی خود را با اسلام و پیامبراکرم صل الله علیه و آله و سلم اعلام نمود و مدینه را به قصد پایتخت شرک، مکه، ترک نمود و در آنجا مشرکان را برای جنگ با پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم تشویق نمود؛ چنانکه خود در جنگ احد علیه مسلمانان شرکت نمود و سعی کرد تا در صفوف لشکر اسلام تفرقه و تزلزل به وجود آورد[21]. خداوند راست گفته است آنجا که می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٍ﴾ [الأنفال: 73].
«بعضی از کافران، دوستان و اولیای بعضی دیگراند».
2- تلاش برای فریباندن مسلمانان
منافقان در این صدد بودند تا به مسجدشان رسمیت بخشند تا مسلمانان را بفریبانند و امیال خویش را برآورده سازند بنابراین، از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم خواستند که در مسجد آنها نماز اقامه نماید واگر این امر، عملی می‌گردید و پیامبر در آنجا به اقامه نماز می‌پرداخت،به اهداف خویش نائل می‌گردیدند[22].
3- حفاظت خداوند از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم
حوادث ذکر شده بیانگر عنایت ویژۀ خداوند نسبت به پیامبرش می‌باشد؛ چنانکه خداوند ایشان را از اهداف ونقشه‌های منافقان از تأسیس این مسجد مطلع گرداند و اگر خداوند، پیامبرش را مطلع نمی‌نمود، آن حضرت به اهداف آنها پی نمی‌برد و با خواندن نماز در آنا به مسجدشان رسمیت می‌داد و بدین صورت منافقان دارای مرکز وجایگاهی می‌شدند و می‌توانستد مسلمانانی که از ایمان ضعیفی برخوردار بودند، تحت تأثیر افکار و سخنان خود قرار دهند[23].
4- برخورد قاطعانه پیامبر با جریان مسجد ضرار
پیامبر با عکس‌العملی قاطع و بی‌نظیر دستور به انهدام مسجدی داد که براساس ضرر رسانیدن به اسلام و مسلمانان ساخته شده بود و این عملکرد آن حضرت الگویی است برای فرماندهان در تمامی ادوار تا هرگاه با امری روبرو شدند که هدف آن، ایجاد تفرقه بین مسلمانان و آسیب رساندن به اسلام است، درصدد از بین بردن آن برآیند؛ زیرا عضو فاسدشده را نمی‌توان معالجه نمود و تنها را معالجه آن، قطع آن عضو از جسم می‌باشد تا از شیوع آثار آن به اعضای دیگر جسم، جلوگیری گردد و پیامدهای این عکس‌العمل که در ادوار بعد از پیامبر به وقوع پیوست، بیانگر آن است که برخوردی که پیامبر با این جرثومۀ فساد در پیش گرفت، بهترین حرکت برای از بین بردن نفاق از جامعۀ اسلامی بود؛ چنانکه بعد از این حرکت زمینه‌های از بین رفتن منافقان، فراهم گردید و بعد از وفات پیامبر تعداد آنان رو به کاستی گرایید و پس از آن نتوانستند حرکتی منظم را سازماندهی نمایند؛ زیرا می‌دانستند که هرگونه نقل و حرکت و تصمیم آنها، کنترل خواهد شد و رسوایی آنان را در برخواهد داشت[24].
5- اموری که احکام آن همانند مسجد ضرار است
مفسران به بیان برخی وجوه پرداخته‌اند که احکام آن همانند مسجد ضرار است:
الف – زمخشری می‌گوید: گفته شده است هر مسجدی که به خاطر ریا و تظاهر ویا به خاطر اهدافی جز رضایت خداوند ویا با مال حرام ساخته شود، حکم آن همانند مسجد ضرار است[25].
دکتر عبدالکریم زیدان در تعلیق بر این سخن زمخشری می‌نویسد: آیا چنین مسجدی مانند مسجد ضرار منهدم شود؟ خیر؛ چراکه به نظر بنده، تشابه این گونه مساجد به مسجد ضرار فقط به این دلیل است که مانند آن براساس تقوا و اخلاص بنیان‌گذاری نگردیده است، اما محکوم به انهدام نمی‌گردند[26].
ب – قرطبی می‌گوید: علمای ما بر این عقیده‌اند که تأسیس هر مسجدی به قصد ضرررسانیدن به مسلمانان و به خاطر ریا و تظاهر انجام گیرد، در حکم مسجد ضرار است و از ادای نماز در آن باید خودداری نمود[27].
ج – سید قطب در تفسیر خود می‌نویسد: این تصویری از مسجد ضرار بود، مسجدی که در عهد پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم علیه اسلام و مسلمانان ساخته شد. این مسجد امروز نیز ساخته می‌شود و با ظاهری زیبا و پررونق، جلوه می‌نماید تا بیننده و به ویژه داعیان دین را متقاعد سازد که اسلام زنده است و مساجد آباد است. در حالی که این نوع مساجد، سنگرهایی جهت نابودی اسلام و مسلمانان با غیرت و با شهامت هستند[28].
6- قاعده‌ای برای شناخت اموری که می‌توان حکم آنان را همانند حکم مسجد ضرار دانست
دکتر عبدالکریم زیدان می‌گوید: اموری که به ظاهر مشروع می‌باشد، اما متولیانش با ایجاد آن، اهداف نامشروعی را دنبال نمایند یا به عبارتی هر امری که از نظر ظاهری مشروع باشد، امّا بانیان آن، قصد ضرر رسانیدن به مسلمانان را داشته باشند، در حکم مسجد ضرار می‌باشد[29].
بنابراین قاعده، نمی‌توان اماکن شرک و فساد را همانند مسجد ضرار دانست؛ زیرا این اماکن از نظر ظاهری نیز فاقد مشروعیت هستند؛ گرچه به خاطر اینکه از نظر ظاهری و باطنی جزو منکرات هستند، امّا از بین بردن آنها مانند نابودی مسجد ضرار الزامی است[30].
7- مساجد ضرار در شهرهای مسلمانان
مسجد ضرار، تنها حادثه‌ای مشخص در تاریخ اسلام نبود؛ بلکه شروع دسیسه و نقشه‌ای بود که اهداف مهمی را در پیش داشت و این نقشه استمرار خواهد داشت و همیشه منافقان سعی خواهند نمود تا چهرۀ اسلام را معیوب جلوه دهند و در دلهای مسلمانان، شک وتردید ایجاد نمایند و آنان را از دین و عقیده آنان منحرف سازند[31].
بنابراین، دشمنان اسلام، چه منافقان و ملحدان و چه مستشرقان و دعوتگران مسیحی، به تأسیس اماکنی برای مسلمانان خواهند پرداخت، اما در واقع هدفشان، ایجاد شک و تردید در مورد عقاید و آداب و احکام اسلامی است. همچنین مدارس و دانشگاههایی برای آموزش و پرورش تأسیس می‌کنند تا در آنها فرزندان مسلمانان را با دین و عقایدشان بیگانه سازند و نیز کنفرانسهایی فرهنگی تشکیل می‌دهند تا دربارۀ عقاید واحکام اسلامی، شک وتردید ایجاد نمایند؛ همچنین بیمارستان و اماکن درمانی با تظاهر به دلسوزی وخدمت به مردم تأسیس می‌نمایند تا مسلمانان و بیماران درمانده را از دین و آیین آنان منحرف سازند؛ چنانکه در مجامع فقیر آفریقایی با توسل به شیوه‌های بسیار نامعقول و نامشروع، به تبلیغ و انتشار افکار خود می‌پردازند[32].
[1]- صحیح السیرة النبویة، ص 603.
[2]- زادالمسیر، ج 4، ص 485.
[3]- تفسیر قرطبی، ج 8، ص 226.
[4]- تفسیر طبری، ج 10، ص 211.
[5]- تفسیر قرطبی، ج 8، ص 226.
[6]- حدیث القرآن الکریم، ج 2، ص 673.
[7]- تفسیر شوکانی، ج 2، ص 399.
[8]- تفسیر آلوسی، ج 11، ص 17.
[9]- حدیث القرآن الکریم، ج 2، ص 677.
[10]- تفسیر شوکانی، ج 2، ص 391.
[11]- حدیث القرآن الکریم، ج 2، ص 681.
[12]- زادالمسیر، ج 3، ص 478.
[13]- تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 376.
[14]- تفسیر رازی، ج 15، ص 151.
[15]- زادالمعاد، ج 3، ص 578.
[16]- تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 388.
[17]- تفسیر شوکانی، ج 2، ص 403.
[18]- السیرة النبویة، ابن هشام، ج 4، ص 184.
[19]- حدیث القرآن الکریم، ج 2، ص 661.
[20]- سنن ابن ماجه، کتاب الطهارة، باب الاستنجاء بالماء، ج 1، ص 127.
[21]- الصراع مع الصلیبیین، ص 179.
[22]- همان، ص 181.
[23]- همان.
[24]- التاریخ الاسلامی، ج 8، ص 130.
[25]- تفسیر زمخشری، ج 2، ص 310.
[26]- تفسیر زمخشری، ج 2، ص 310.
[27]- تفسیر قرطبی، ج 8، ص 254.
[28]- فی ظلال القرآن، ج 3، ص 1710 – 1711.
[29]- المستفاد من قصص القرآن، ج 2، ص 506.
[30]- همان، ص 507.
[31]- الصراع مع الصلیبیین، ص 182.
[32]- السیرة النبویة، ابی شهبه، ج 2، ص 508.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر