دهمین بخش از کتاب‌های غیرمستقل کتب موضوعات است و موضوعات جمع موضوع به معنی جعلی و ساختگی است و محدثین برای جدا کردن احادیث صحیح و اصلی و شناسایی و استخراج احادیث جعلی و ساختگی کتاب‌های را تألیف کرده‌اند که «کتب موضوعات» نامیده می‌شوند و در طی قرون و اعصار نزدیک به چهل کتاب در نشان دادن احادیث جعلی و ساختگی و طبقه‌بندی آن روایت‌ها تألیف شده‌اند که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
1- نخستین کتابی که در این زمینه تألیف گردیده «الموضوعات» تألیف ابوسعید محمدبن علی‌بن[1] عمر النقاش الحنبلی (م ـ 414) و ذهبی در میزان الاعتدال[2] و ابن حجر در کتاب‌های «تهذیب التهذیب ولسان المیزان» مطالب زیادی را از آن نقل کرده‌اند.
2- «تذکرة الموضوعات» تألیف ابوالفضل محمدبن طاهر مقدسی[3] (م ـ 507) مؤلف در این کتاب روایت‌ها را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده تا پیدا کرده احادیث جعلی و موضوع آسان گردد و بعد از نوشتن هر روایتی دیدگاه علمای متخصص رجال‌شناسی را در طعن و جرح راویان بدنام آن روایت بیان کرده است.
3- کتاب «الاباطیل والمناکیر والصحاح والمشاهیر»[4] تألیف حسن‌بن ابراهیم جوزقی (م ـ 543) و ذهبی دربارۀ آن گفته است: «جوزقی (یا جوزکانی) در این کتاب هر حدیثی را که معارض با روایت صحیحی دیده به عنوان حدیث موضوع و مجعول[5] از آن نام برده است.
4- «الموضوعات[6] الکبری» یا «الموضوعات من الاحادیث المرفوعات» تألیف ابوالفرج عبدالرحمن بن علی‌بن[7] جوزی (م ـ 597) این کتاب که بیشتر مطالب آن از کتاب «الاباطیل و.. . » اخذ شده است معروف‌ترین کتاب در زمینۀ احادیث موضوعه و جعلی است، اما به علت اینکه چند نمونه از روایت‌های صحاح سته و مسند احمدبن حنبل را نیز جزء احادیث موضوعه به شمار آورده است، اعتراض جمعی از محدثین و کارشناسان امور احادیث را علیه خود برانگیخته است از جمله ذهبی دربارۀ او گفته است: «ابن جوزی بسیاری از احادیث حسن یاقوی را در کتاب موضوعات خود آورده است»[8].
و ابن حجر عسقلانی نیز بعد از تأیید جعلی بودن اکثر روایاتی که او در کتاب موضوعات خود آورده است، شخصیت ابن جوزی را با شخصیت حاکم نیشابوری مقایسه کرده و هر دو را به تساهل و مسامحه متهم ساخته است[9] با این تفاوت که حاکم بسیاری از روایات غیر صحیح را صحیح پنداشته و ابن جوزی به عکس وی در مورد بسیاری از روایات صحیح یا حسن حکم به جعل آن‌ها کرده است، و ابن حجر کتابی[10] را به نام «القول المسدد في الذب عن مسند الامام احمد» در دفاع از بیست و چهار حدیثی که ابن جوزی آن‌ها را در ردیف موضوعات و جعلیات به شمار آورده و یکی از آن روایات در صحیح مسلم نیز وارد شده، تألیف نموده است. همچنین شیخ سیوطی[11] کتابی را به نام: «القول الحسن في الذب[12] عن السنن» در دفاع از یکصد و بیست و چند حدیثی که ابن جوزی آن‌ها را در شمار موضوعات آورده است تألیف نموده است.
5- «الباعث علی الخلاص[13] من حوادث القصاص» تألیف زین‌الدین عبدالرحیم عراقی (م ـ 806) و سیوطی این کتاب را اختصار کرده و آن را «تحذیر الخواص من اکاذیب القصاص» نامیده و در مصر اخیراً به چاپ رسیده است.
6- اللألی المصنوعة[14] فی الاحادیث الموضوعة» تألیف جلال‌الدین سیوطی (م ـ 911) این کتاب اختصار کتاب موضوعات ابن جوزی که انتقادات وارد بر اصل را در برندارد.
سیوطی در این کتاب سند روایات را حذف نموده و به جای آن نظرات کارشناسان حدیث از جمله ابن جوزی و عسقلانی را نسبت به روایات انتخابی ضمیمه کرده است، در جوامع اسلامی غالباً از این کتاب استقبال به عمل آمده[15] و مکرر چاپ شده است.
7- «تنزیه الشریعة[16] المرفوعة عن الاخبار الشنیعة الموضوعة» تألیف ابوالحسن علی‌بن محمد کتانی (م ـ 963)این را می‌توان مستدرکی بر کتاب (اللألی المصنوعة) سیوطی به شمار آورد و در باب موضوعات جامع‌ترین کتاب‌ها[17] است.
8- «تذکرة الموضوعات» تألیف جمال‌الدین فتنی ملقب به ملک المحدثین (م ـ 986).
9- د «الفواید المجموعة[18] في الاحادیث الموضوعة» تألیف محمدبن[19] علی شوکانی (م ـ 1250) به اعتقاد برخی از کارشناسان حدیث، شوکانی در این کتاب به تقلید از ابن جوزی، بسیاری از احادیث صحیح و حسن را در شمار احادیث موضوعه ذکر کرده، و سید عبدالحی با تألیف کتاب «ظفر الامانی» به نقد کار شوکانی مبادرت نموده است (اصول الحدیث، علومه ومصطلحه، محمد عجاج، ص 438).
10- «تحذیر المسلمین من الاحادیث الموضوعة علی سید المرسلین» تألیف محمد بشیر ظافرایی عبدالله مالکی ازهری.
11- کتاب‌های «الموضوعات الکبری» و «الموضوعات الصغری» یا «المصنوع» تألیف ملاعلی قاری.
[1]- هدیة العارفین، اسماعیل باشا، ج 6، ص 62.
[2]- کشف الظنون، ج 2، ص 1917 و ابن حجر، میزان الاعتدال مختصر نموده، لسان المیزان نامیده است.
[3]- تذکرة الحفاظ، ذهبی، ص 1442.
[4]- تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج 4، ص 1308.
[5]- همان.
[6]- کشف الظنون، ج 2، ص 1906.
[7]- همان.
[8]- تدریب الراوی، سیوطی، ج 1، ص 236.
[9]- همان.
[10]- کشف الظنون، کاتب چلبی، ج 2، ص 1263 و 1265.
[11]- همان.
[12]- همان.
[13]- کشف الظنون، حاج خلیفه، ج 1، ص 218 و 355.
[14]- کشف الظنون، ج 2، ص 1534.
[15]- همان.
[16]- کشف الظنون، کاتب چلبی، ج 1، ص 494.
[17]- همان.
[18]- هدیة العارفین، اسماعیل باشا، ج 6، ص 265 و 266، شوکان یکی از روستاهای قبایل حولان در فاصله یک روز راه از شهر صنعا است، او دارای بیش از نود و شش تألیف بوده که ارشاد الفحول و نیل الاوطار از مشهورترین آن‌هاست.
[19]- همان.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر