امام احمدبن حنبل و مسند امام احمد
و از آنجایی که مسند امام احمد از تمام مسندها مهم‌تر و معروف‌تر و در حال حاضر در اکثر جوامع اسلامی مورد استفاده است، به بحث آن اکتفا می‌نماییم و قبل از بحث از آن به گونۀ بسیار مجمل و فشرده از تصنیف‌کننده‌اش یعنی امام احمد هم بحث می‌کنیم.
این امام نامش احمد و نام پدرش محمد و نام جدش حنبل بوده است، و در ربیع الاول سال 264 محمد که یک نفر سپاهی[1] بود خانواده‌اش را از مرو به بغداد منتقل نمود، مادر احمد به احمد حامله بود و احمد در همان سال در بغداد[2] متولد گردید، و در حالی که تنها سه سال[3] داشت پدرش متوفی شد، و مادرش او را پرورش داد.
احمد در نوجوانی برای کسب[4] علم به مجلس قاضی ابویوسف می‌رفت سپس به سماع حدیث ـ که نخستین هدف او از تحصیل بود ـ سرگرم گردید، و بعد از مدتی تحصیل در بغداد، جهت تکمیل معلومات خود به مناطق دیگر از جمله حجاز و بصره و کوفه و یمن و.. . مسافرت نمود، او ضمن دیدار با مشایخ و اساتید فقه و حدیث از جمله سفیان‌بن عیینه[5]، اسماعیل‌بن عنیّه، ابوداود طیالسی، امام شافعی و عبدالرزاق صنعائی، موفق گردید[6] تا روایات بسیاری از آنان اخذ و استماع نماید و به کثرت حفظ و وسعت اطلاع در زمینۀ فقه و حدیث معروف گردد همان‌گونه که ابوزرعه[7] رازی در مورد او گفته است: «احمد یک ملیون[8] حدیث در خاطر داشت، ابن حنبل پس از چندی خود در سلک مشایخ و اساتید معروف درآمد و شاگردان زیادی را تربیت نمود، و از جملۀ آنان: بخاری[9] و مسلم و ابوداود سجستانی و ابن مهدی و وکیع بن جراح و یحیی‌‌بن سعید و علی‌بن مدینی[10] و.. . بوده‌اند، و در عصر خود شیخ‌الاسلام و سید المسلمین[11] بود.
امام احمد در اوایل جوانی و در اواسط تحصیلاتش یعنی در سال 187 برای نخستین بار به انجام دادن مراسم حج توفیق[12] یافت و در سال‌های 191 و 196 و 197 نیز به انجام دادن مراسم حج موفق گردید و در سال 197 بعد از آنکه مراسم حج را انجام داد به عنوان (مجاور) و هم‌جواری با بیت الله یکسال در مکه باقی ماند تا زمان انجام دادن مراسم حج سال 198 فرارسید و بعد از انجام دادن مراسم حج همان سال به منزل خود در بغداد بازگشت، امام احمد خود در بیان یکی از خاطره‌هایش گفته است: «پنج بار مراسم حج را انجام داده‌ام سه بار با پای پیاده و در یکی از سفرهای حج سی درهم هزینه کردم»[13].
امام احمد زندگی بسیار ساده‌ای[14] داشت، و در نهایت ورع و پرهیزگاری به سر می‌برد، سوزش آتش فقر را تحمل می‌کرد و گرسنه و تشنه می‌زیست اما حاضر نبود[15] عطیۀ سلاطین و حاکمان حکومت وقت را قبول کند پشت سر عمش[16] اسحاق‌بن حنبل و پشت سر پسرانش نماز نمی‌خواند، و با آنان میانۀ خوشی نداشت چون آنان جوایز و عطیۀ سلاطین را می‌گرفتند[17] و جوایز متوکل[18] علی الله را قبول می‌کردند.
امام احمد از حیث ثبات اعتقاد و قدرت[19] ایمان، یکی از نوابغ و نوادر روزگار بود، و در برابر هیچ‌گونه تهدید و رعب و هراس و شکنجه‌های سخت حاضر نمی‌شد بر خلاف اعتقاد خود کلمه‌ای را بر زبان بیاورد[20]، همان‌گونه که در راه «حادث نشمردن کلام الله» در دوران مأمون آن همه مورد اذیت و آزار واقع گردید و در دوران متعصم به زندان افتاد و با تازیانه‌ها مورد ضرب قرار گرفت، با این حال کلمه‌ای بر خلاف اعتقادی که داشت بر زبان نیاورد[21].
ابن الندیم در کتاب «فهرست»[22] به سیزده کتاب از آثار ابن حنبل (امام احمد) اشاره کرده است که از مهمترین آن‌ها کتاب‌های «المسند» و «العلل» است که در اینجا ما به عنوان نمونه‌ای از آثار این امام بزرگوار از «مُسند» به گونۀ مجمل و فشرده بحث می‌کنیم.
این کتاب حدیث از مهمترین تألیفات امام احمدبن حنبل است که تعداد روایاتش با مکررات چهل هزار[23] و به شمارش ابن خلدون پنجاه هزار حدیث و با حذف مکررات طبق تحقیقی برخی از دانشمندان معاصر تعداد روایات آن بیست و شش هزار و سیصد حدیث است و این مجموعه از هفتصد و پنجاه هزار حدیث[24] انتخاب و از تعدادی نزدیک به هشتصد صحابی[25] نقل گردیده‌اند و طبق قاعدۀ مسندنویسی[26]، احادیث مسند صحابی‌ها را به ترتیب اینگونه ارائه داده است: مسند ابوبکر صدیق (دارای 78) حدیث و مسند عمر فاروق (دارای 30 حدیث) و.. . .
امام احمد به همکاری فرزندانش، حنبل و صالح و عبدالله این کتاب را تدوین کرده است، همان‌گونه که حنبل یکی از[27] فرزندانش گفته است: «احمدبن حنبل پدرم من و برادرانم صالح و عبدالله را جمع کرد و غیر از ما کس دیگری نبود که روایت‌های «مسند» را برای او[28] بخواند پدرم می‌گفت: «من روایات[29] این کتاب را از بین هفتصد و پنجاه هزار حدیث انتخاب کرده‌ام، اگر دیدید مسلمانان در حدیثی از احادیث رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم اختلاف دارند، شما به «مسند» مراجعه کنید، اگر حدیث را در آن یافتید که بهتر و اگر نیافتید بدانید که آن حدیث حجت نیست»[30] و به فرزند دیگرش عبدالله سفارش کرد که: «احتفظ بهذا المُسند فانّه سیکون للناس اماماً»[31] یعنی: این مسند را نگهداری کن که به زودی راهنمای مردم قرار می‌گیرد.
این کتاب مهم و بسیار ارزشمند، امروز هم در اکثر کتابخانه‌های جوامع اسلامی موجود است و در سال 1313 در شش جلد چاپ و منتشر گردید و اخیراً «افست» آن هم انتشار یافته است، و چندی پیش دانشمند بزرگ مصر[32] احمد محمد شاکر کتاب «مسند» را به شکل بسیار مطلوب و مرغوبی تصحیح کرد و تحقیقات سودمندی را به ذیل روایات آن اضافه نمود، اما با کمال تأسف آن دانشمند بزرگوار پس از تصحیح و تعلیق در حدود یک سوم آن کتاب از جهان فانی چشم فروبست[33] و به جهان جاوید شتافت.
تحقیق دیگری که در زمینۀ مفیدتر کردن مسند امام احمد تحقق یافته است، اثر شیخ احمدبن عبدالرحمن مشهور به ساعاتی است. وی روایات کتاب مسند را بر حسب موضوع طبقه‌بندی کرده و در ذیل برخی از روایات به شرح توضیحاتی نیز مبادرت ورزیده است، این کتاب با عنوان «الفتح الربانی.. . » تألیف شده و روایات آن در هفت موضوع کلی طبقه‌بندی گردیده، بنابراین به وسیلۀ کتاب (الفتح الربانی) طالب حدیث می‌تواند همانند کتاب‌های صحیحین و یا سنن، هر حدیثی را در موضوع و یا باب مربوط به آن جستجو کند.
[1]- تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج 2، ص 431.
[2]- البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج
[3]- همان.
[4]- البدایة والنهایة، ج 10، ص 340.
[5]- مختصر علوم الحدیث، محمدعلی قطب، ص 104 و البدایة والنهایة، ج 10، ص 340.
[6]- همان.
[7]- تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج 2، ص 431.
[8]- همان.
[9]- مختصر علوم الحدیث، ص 104.
[10]- همان.
[11]- تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج 2، ص 431.
[12]- البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج 10، ص 34.
[13]- همان.
[14]- البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج 10، ص 342.
[15]- همان.
[16]- همان.
[17]- همان.
[18]- همان.
[19]- البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج 10، ص 137 و الکامل، ابن اثیر، ج 6، ص 445 و ضحی الاسلام، ج 3، ص 180.
[20]- همان.
[21]- همان.
[22]- فهرست، ابن الندیم، امام احمد و الائمة الاربعة، بخش امام احمد.
[23]- صبحی صالح، ص 246.
[24]- همان.
[25]- اصول الحدیث علومه و مصطلحه، محمد عجاج خطیب، ص 328.
[26]- تدریب الراوی، سیوطی، ج 2، ص 141 و بررسی مسند احمدبن حنبل، ص 78.
[27]- الحدیث و المحدثون، محمد محمد ابوزهو، ص 371.
[28]- همان.
[29]- مقدمه، ابن خلدون، ج 2، ص 908، علوم الحدیث، صبحی صالح، ص 306 و مقدمه مسند، ص 21.
[30]- مقدمه.
[31]- همان.
[32]- اصول الحدیث علومه و مصطلحه، محمد عجاج خطیب، ص 329.
[33]- همان.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر