فصل هشتم: وصیت و احکام آن

 

فصل هشتم:
وصیت و احکام آن

شامل بخش‌های زیر می‏باشد:

بخش اول: وصیت، مشروعیت و حکم آن

بخش دوم: ارکان وصیت

بخش سوم: مبطلات وصیت

بخش چهارم: موانع وصیت

بخش اول:
تعریف وصیت،و مشروعیت و حکم آن

نخست: وصیت در لغت و اصطلاح:

وصیت در لغت[1] از وصی و اوصی بالشیءِ لفلان گرفته شده است که به معنای گرفتن از او و به او سپردن است و وصی فلانً به معنای قرار دادن او به عنوان وصی که در کارها و اموالش و بعد از مرگش در مورد خانواده‏اش تصرف کند و وصی بالشیء فلاناً به معنای امر کردن او به آن و فرض کردن کاری بر او است. خداوند متعال می‏فرماید: ﴿يُوصِيكُمُ ٱللَّهُ فِيٓ أَوۡلَٰدِكُمۡۖ لِلذَّكَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَيَيۡنِ﴾ [النساء: 11] یعنی خداوند به شما امر کرده و بر شما فرض کرده است.

وصیت این است که انسان کاری را در زمان زندگی یا بعد از مرگ خودش از دیگری بخواهد که انجام دهد. و این وصیت به معنای مصدری است اما گاهی به معنی موصی به (چیزی که به آن وصیت شده) است، مثلاً وقتی که می‏گویند این مال وصیت است یعنی موصی به است و در استعمالات مردم بسیار متداول است. وصیت در اصطلاح به معنای تملیک اضافه‏ای است که به بعد از مرگ تعلق دارد و گفته‏اند بخششی است که به بعد از مرگ تعلق دارد و گفته‏اند که عهد خاصی است که به بعد از مرگ تعلق دارد.[2] ولی تعریف دقیقتر وصیت، چیزی است که در ماده اول قانون وصیت آمده است (شماره 71 سال1946) به طوری که آن را این گونه تعریف کرده است: تصرفی که به بعد از مرگ اضافه می‏شود. و لفظ تصرف دقیق تر از بخشش و تملیک است، چون شامل انواع تصرفات می‏باشد خواه تملیکی باشد یا اسقاطی یا وصیت به عین باشد یا منافع یا به رتبه و درجه باشد.

دوم: مشروعیت وصیت:

دلایل زیادی در مورد مشروعیت وصیت وجود دارد

از جمله:

1- کلام خداوند متعال: ﴿كُتِبَ عَلَيۡكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ إِن تَرَكَ خَيۡرًا ٱلۡوَصِيَّةُ لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ بِٱلۡمَعۡرُوفِۖ حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ ١٨٠﴾ [البقرة: 180].

در اینجا اختلافاتی در مورد نسخ این آیه وجود دارد که ابن عباس با سندش روایت می‏کند که: مال برای فرزندان است و وصیت برای والدین، پس خداوند آن را نسخ کرد و برای مذکر دو برابر مونث قرار داد.[3]

و ابن حجر عسقلانی بعد از آوردن نظرات بسیاری از علما در مورد نسخ این آیه می‏گوید: این آیه تخصیص داده شده است چون نزدیکان از اینکه وارث باشند عامتر هستند و وصیت برای تمام آن‌ها (والدین و نزدیکان) واجب است، پس آیه به کسانی که سهم مشخصی در ارث ندارند تخصیص داده شد. و پیامبر (ص) می‏فرماید: وصیتی برای وارث نیست.[4] و وصیت به عنوان حقی برای نزدیکانی که وارث نیستند باقی ماند. و این سخن را به طاوس و دیگران نسبت داده است.[5]

و ابن عباس گفت: خداوند آنچه را که از آن دوست نداشت نسخ کرد، یعنی تمام آنچه را که در آیه آمده بود نسخ نکرد پس آیه همچنان بر – هر احتمالی- دلالت می‏کند و بر مشروعیت وصیت برای نزدیکان دلالت می‏کند.

2- بخاری و مسلم و مالک و ابوداود و ترمذی و دارمی و ابن ماجه و دیگران با سند خود از عبدالله بن عمر روایت کرده‏اند که پیامبر (ص) فرمود: حق هر مسلمانی است که وصیت خود را به صورت مکتوب نزد خود داشته باشد و نباید دو شب بدون این وصیت بخوابد.[6]

3- دارقطنی با سند خود از ابوالدرداء روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود: خداوند متعال  اموالتان را در هنگام مرگ به شما بخشیده است که حسنات و نیکی‌های خود را با آن بیشتر کنید تا اعمال نیک شما زیاد شود.[7]

4- ترمذی با سند خود از عامر بن سعد بن ابی وقاص از پدرش روایت کرده که گفت: در سال فتح مکه بیمار شدم و نزدیک بود بمیرم که رسول الله (ص) نزد من آمد و گفتم: ای رسول خدا (ص) من اموال فراوانی دارم و جز دخترم کسی وارث من نیست، می‌توانم به تمام اموالم وصیت کنم؟ فرمود: خیر. گفتم: چطور؟ گفت: خیر. گفتم: نصف چطور؟ گفت: خیر. گفتم: چطور؟ گفت: ، و  نیز زیاد است. وارثانت بی‌نیاز باشند بهتر است یا اینکه درمانده و بیچاره از مردم گدایی کنند، تو هر نفقه و بخششی را که می‏کنی در قبال آن پاداش می‏گیری حتی لقمه‏ای را که در دهان زنت می‏گذاری اجر دارد.[8]

اینها دلایل ظاهری استحباب وصیت بود.

سوم: حکم وصیت:

علما در مورد حکم وصیت نظرات زیر را آورده‌اند:

1- وجوب: وصیت به دلیل آیه «کتب علیکم» و «حقاً علی المتقین» و اینکه در آیات ارث زیاد تکرار شده است، واجب می‏باشد و نیز به دلیل حدیث «حق هر مسلمانی است که وصیت خود را ....» که با روایتهای گوناگون ذکر شده است، واجب می‏باشد.

2- مندوب: ابن حجر این حکم را به جمهور نسبت داده است به دلیل اینکه پیامبر (ص) به چیزی وصیت نکرد و به دلیل آنچه که بخاری با سند خود از عبدالله بن ابی اوفی روایت کرد که از او سؤال شد: آیا پیامبر (ص) به چیزی وصیت کرده بود؟ گفت: خیر…[9]. و این گروه معتقدند که آیه وصیت با آیات ارث منسوخ شده است، همچنان که به این حدیث استناد می‏کنند که «او حق دارد که در اموال خود وصیت کند» پس اگر واجب بود به اراده شخص بستگی نداشت.

3- کراهت: وقتی که وصیت از  بیشتر باشد ولی قصد ضرر زدن به وارثان با آن نباشد، مکروه است و این بنابر قول پیامبر (ص) که وصیت بیشتر از  مال را برای سعد بن ابی وقاص نپذیرفته است. حتی بخاری با سند خود از ابن عباس (رضی الله عنه) روایت کرده که گفت: شاید مردم را به  دعوت کرده باشد، چرا که رسول الله (ص) فرمود: و  نیز زیاد است.[10]

4- حرام: درحالت‌های زیر وصیت حرام است:

الف- وقتی که قصد ضرر زدن به وارثان را داشته باشد، در سنن نسائی از ابن عباس آمده که گفت: ضرر زدن به وارثان به وسیله وصیت جزء گناهان کبیره است.

و این هنگامی است که شخص عمداً بخواهد به وارثان ضرر بزند و این به دلیل دشمنی میان او با آن‌ها باشد، پس وصیت می‏کند تا به آن‌ها ضرر برساند و رغبتی برای رسیدن به اجر و ثواب در آن وجود ندارد.

ب- وقتی که وصیت به چیز حرامی باشد، مثل کسی که به اموال رشوه یا دزدی یا اراضی غضب شده وصیت کند یا به چیز حرامی وصیت کند مثل کسی که به مالی برای دیگری وصیت می‏کند، تا او نیز انتقام او را با کشتن فرد دیگری بگیرد یا در مقابل یک عمل غیرمشروع او را آزاد کند. یا مثل کسی که به خرابی ساختمانهای دیگر وصیت کند که سهم دیگران در آن ساختمان است.

حقیقت این است که وصیت واجب است، وقتی که در مقابل یکی از دیون پرداخت نشده خداوند باشد، مثل زکات، حج، نذر، یا در مقابل پراخت حقی از حقوق بندگان باشد مثل: دیونی که ننوشته و بر عهده او بوده یا برای پاک کردن اموالی که احتمال حرام بودن آن‌ها وجود دارد، مثل کسی که پولش را در بانکهای سودده می‏گذارد، پس به مقداری از اموالش وصیت می‏کند تا از سودهای بانکی نجات یابد و ممکن است که مکروه یا حرام باشد و غیر این‌ها مندوب است چون آیات و احادیث زیادی در این موضوع وجود دارد.

بخش دوم: ارکان وصیت

رکن عبارت است از چیزی که وجود امری به آن تعلق دارد، و آن چیز جزئی از حقیقت آن امر است و ارکان وصیت همان طور که ابن رشد بیان کرده عبارت است از: موصی، موصی له، موصی به، صیغه وصیت.

رکن اول: موصی:

موصی: همچنان که ابن رشد بیان کرده موصی هر مالکی است که ملک صحیحی داشته باشد یعنی هر کس که مالک چیزی است و ملکش برای او صحیح است، زیرا باید خودش مالک چیزی باشد تا بتواند آن را به دیگری وصیت کند چون تصرف انسان جز در ملک خودش درست نیست.

و شرط است که موصی اهلیت تبرع (یعنی شایستگی بخشیدن اموال) را داشته باشد و شروط این اهلیت عبارتند از:

1- بلوغ    2- عقل       3- رشد

بنابراین وصیت از بچه غیر ممیز یا مجنون صحیح نیست.

پس وقتی که شرطی از این شروط وجود داشته باشد، وصیت صحیح نیست. در ماده 5 قانون وصیت آمده است که: شرط است که موصی از لحاظ قانونی اهلیت تبرع داشته باشد. بنابراین اگر به دلیل سفیه بودن یا غافل بودن یا اگر سنش از 18 سال شمسی گذشته باشد و محجور باشد وصیت وی با اجازه دادگاه امور حسبی جایز است.

در اینجا اختلافاتی در مورد وصیت ممیز و سفیه و بدهکار و غیرمسلمان وجود دارد، به شکل زیر:

1- وصیت بچه ممیز:

حنفی‏ها و شافعی‏ها معتقدند که وصیت بچه جایز است چون اهلیتش کافی نیست و مکلف به حساب نمی‏آید و وصیت برای این وضع شده تا انسان اعمال خیری را که در زمان زندگیش از دست داده، جبران کند.

حنابله و مالکیه معتقدند که وصیت او صحیح است، چون وصیت تصرفی است که به بعد از مرگ افزوده می‏شود و ممانعت از تصرف بچه به هدف حفظ اموالش در زمان زندگی او می‏باشد نه بعد از مرگش.

در حقیقت نظر اول صحیحتر است و قانون در تبعیت از آن مبالغه کرده است به طوری که مانع وصیت قبل از رسیدن به 21سالگی است ولی به شرط موافقت دادگاه امور حسبی آن را در 18 سالگی نیز جایز دانسته است.

حقیقت این است که بچه بعد از بلوغ و رسیدن به سن رشد و کامل شدن عقل او چنانکه خداوند متعال در مورد یتمیان می‏فرماید: ﴿وَٱبۡتَلُواْ ٱلۡيَتَٰمَىٰ حَتَّىٰٓ إِذَا بَلَغُواْ ٱلنِّكَاحَ فَإِنۡ ءَانَسۡتُم مِّنۡهُمۡ رُشۡدٗا فَٱدۡفَعُوٓاْ إِلَيۡهِمۡ أَمۡوَٰلَهُم﴾ [النساء: 6] می‌تواند در اموالش تصرف کند. پس قبول وصیت از او در هنگامی که به سن قانونی بلوغ برسد، ممکن است که آن سن 18 سالگی بدون موافقت کسی است او در این هنگام یک بچه ممیز محسوب نمی‏شود بلکه یک جوان محسوب می‏شود و وصیت به او ضرری نمی‏زند چون او در حال زنده ماندنش و می‏تواند از آن برگردد و اگر بمیرد ثواب أن را می‏برد.

2- وصیت سفیه:

سفیه کسی است که دارای عقل کمی باشد و تصرفات عمومی و مالی او درست نباشد. بنابراین بخاطر مصلحت او براو حجر گذاشته می‏شود. پس اگر وصیت کرد وصیت او به شرط موافقت دادگاه امور حسبی جایز است، همچنان که در ماده5 قانون آمد. در این رأی نیز نظراتی وجود دارد، چون سفیه قبل از مرگش می‏تواند از وصیت خود برگردد. پس وصیت در زمان حیات او به او ضرری نمی‏زند و اگر بمیرد و نیز ضرری از وصیت به او ملحق نمی‏شود.

3- وصیت بدهکار:

وقتی که بدهی بیشتر از ترکه موصی باشد، پس برای شخص بدهکار صحیح نیست که قبل از پرداخت این بدهی‌ها وصیت کند ولی اگر این کار را انجام داد، صحیح است ولی بعد از پرداخت بدهی‌ها نافذ می‏شود چون مقدم بر وصیت است همچنانکه در بحث تقدم دین بر وصیت بیان کردیم.

اما وقتی که بدهی فرد از ترکه و دارایی او بیشتر نباشد، نخست حق طلبکاران پرداخت می‏شود و سپس وصیت در حدود  از ترکه باقیمانده قابل اجرا است مگر اینکه وارثان به بیشتر از  اجازه بدهند.

دو ماده 38 و 39 از قانون وصیت درباره وصیت فرد بدهکار به طور عام صحبت می‏کند.

4- وصیت غیرمسلمان:

اگر کافری به چیزی که حرام نباشد، وصیت کرد، طبق گفته ابن رشد، صحیح است.[11] و در قانون مانعی برای ارث کافر چه ذمی و چه معاهد یا ... ذکر نشده است ولی شروطی ذکر شده که در موانع وصیت از آن بحث خواهیم کرد.

رکن دوم: موصی له:

وصیت مسلمان برای غیرمسلمان:

موصی له باید شرایط زیر را داشته باشد تا استحقاق وصیت را پیدا کند:

1- موصی له باید به اسم معلوم و معین باشد مثل اینکه وصیت برای فلانی پسر فلانی باشد یا به وصف مشهور باشد، مثل وصیت به جمعیت حفظ قرآن یا هیأت مددکاری اسلامی یا جمعیت شرعی، و آنچه که در این علم و آگاهی مهم است این است که نافی جهالت باشد به طوری که موصی له با اسم یا صفت خاصی معلوم باشد. پس اگر به  اموالش برای یکی از دانشجویان وصیت کند، وصیت او صحیح نیست بلکه می‏تواند به  اموالش یا کمتر از آن برای کسانی که در دانشکده دار العلوم موفق شده‏اند یا برای حافظان قرآن کریم در دانشگاه قاهره یا شهرخودش وصیت کند. و اگر تعداد این‌ها بی‌شمار باشد این وصیت بر کسی که این وصف بر او انطباق داشته باشد، صدق می‏کند بر طبق اجتهاد کسانی که به اجرای وصیت اقدام می‏کنند.

درماده 30 قانون وصیت آمده است که: وصیت برای کسانی که غیر قابل شمارش هستند نیز صحیح می‏باشد. و به کسانی که از میان آن‌ها محتاج باشند، تعلق می‏گیرد. و دستور توزیع میان آن‌ها به دلیل اجتهاد کسانی که مجری وصیت هستند، ترک می‏شود.

2- اگر موصی له ذاتاً معین باشد باید هنگام وصیت حقیقتاً یا تقدیراً موجود باشد، اما اگر وصف معینی باشد مثل وصیت برای مساجد فلان شهر یا برای انجمن حمایت از بیماران کبدی یا دیالیزی، در اینجا ابوحنیفه و شافعی و احمد به ضرورت وجود این جهت وصفی هنگام مرگ معتدند نه هنگام نوشن وصیت. و امام مالک به عدم اشتراط موصی له هنگام نوشتن وصیت یا مرگ وصی معتقد است. پس اگر به  اموالش برای فقراء و یتیمان دانشگاه قاهره وصیت کرد و فقیر شناخته‏ شده‏ای وجود نداشت، وصیت صحیح است و این وصيت محبوس مي‏شود تا این فقرا و یتیمان پیدا شوند و وصیت ممکن است که در آینده اجرا شود مگر اینکه وجود موصی له محال باشد در ماده 8 قانون وصیت آمده است که: وصیت برای جهت معینی از جهات نیکی که در آینده ایجاد می‏شود، صحیح است ولی اگر وجود آن محال باشد، وصیت باطل می‏شود.

قانون در اینجا از نظر مالکیه تبعیت کرده است.

این در مورد وجود حقیقی بود، اما وجود تقدیری متعلق به جنینی است که در شکم مادرش است.

وصیت برای جنین:

جنین موجودی است که در رحم مادرش است و حیات او تقدیری است و برای صحت وصیت برای جنین در ماده 35 قانون وصیت شرایطی ذکر شده است:

1- وقتی که موصی، به وجود جنین در هنگام وصیت اقرار کند و حداقل از زمان وصیت به مدت 365 روز به بعد زنده به دنیا بیاید.

2- وقتی که موصی به وجود جنین اقرار نکند و به مدت 270 روز بعد از وصیت به دنیا بیاید، به شرطی که زن باردار در زمان وصیت در عده وفات یا طلاق نباشد، پس اگر جنین در مدت 365 روز از زمان وفات یا طلاق به دنیا آمد، وصیت صحیح است و اگر وصیت برای جنین معینی باشد (فلانی فرزند فلانی) برای صحت وصیت باید نسب او نسبت به آن فرد ثابت شود.

اینها شروط مشابهی به شروط ارث جنین بود، در اینجا لازم است که بین حالت اقرار و علم موصی به وجود جنین در شکم مادرش تفاوت قائل بشویم، پس شرط است که در کمتر از 365 روز به دنیا بیاید که حداقل مدت جنین است که موافق نظر محمد ابن حکم مالکی و پزشکان شرعی معاصر است.

مبنی بر این نظریه علمی که از دیدگاه آن‌ها ثابت شده است که جنین بیشتر از یک سال شمسی در رحم مادر نمی‏ماند.

اما وقتی که موصی به وجود جنین اقرار نکرد، زن باردار یکی از حالات زیر را دارد:

1- زن باردار در زمان ازدواج مستمر باشد، پس وصیت وقتی برای جنین صحیح است که حداکثر در طول 270 روز زنده به دنیا بیاید و این ملاک معتبری است. و جنین باید بعد از نوشتن وصیت شکل گرفته باشد پس اگر جنین در وقت وصیت موجود نباشد، وصیت باطل می‏شود.

2- اگر زن باردار مطلقه باشد و در زمان عده طلاق رجعی باشد وصیت وقتی صحیح است که حداکثر در مدت 270 روز وضع حمل کند.

3- اگر زن که در عده طلاق بائن یا وفات باشد، وصیت وقتی صحیح است که حداکثر در طول 365 روز وضع حمل کند.

ملاحظه می‏شود که قانونگزار در اینجا میان ارث جنین و وصیت به زن بارداری که در زمان عده طلاق رجعی باشد، تفاوت قائل شده است. به طوری که در ارث یک سال شمسی را قرار داده و در وصیت 9 ماه را قرار داده است. و این تفاوت به طور کلی توجیهی ندارد. بنابراین استاد دکتر محمد بلتاجی معتقد است که قواعد شرعی این حکم به یک سال شمسی حکم کرده‏اند تا قواعد استصحاب و برائت ذمه و درء حدود با شبهات رعایت شده باشد  مخصوصاً در اینجا که رابطه جسدی و جنسی میان زن مطلقه به طلاق رجعی یا بائن با شوهر منقطع شده است.[12]

این در مورد وصیت برای جنین بود ولی قضیه مهم دیگری در مورد موصی له وجود دارد که وصیت برای وارث است که به شکل زیر به آن می‏پردازیم:

وصیت برای وارث:

ترمذی و ابوداود و دیگران از ابی امامه روایت کرده‏اند که گفت: از رسول الله (ص) شنیدم که فرمود: خداوند متعال به هر صاحب حقی، حقش را داده است پس وصیت برای وارث نیست.[13]

مبنی بر این حدیث ابن رشد بیان کرده که اجماع در این مورد وجود دارد که وصیت برای وارث جایز نیست وقتی که وارثان اجازه ندهند. و مزنی و ظاهریه معتقدند که وصیت به وارث حتی اگر وارثان جایز بدانند، جایز نیست.[14] و شوکانی از صاحب البحر و الهادی و الناصر و ابی طالب و ابوالعباس نقل کرده که وصیت برای وارث بدون اجازه وارثان نیز جایز است.[15] چون خداوند متعال می‏فرماید: ﴿كُتِبَ عَلَيۡكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ إِن تَرَكَ خَيۡرًا ٱلۡوَصِيَّةُ لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ بِٱلۡمَعۡرُوفِۖ حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ ١٨٠﴾ [البقرة: 180].

حقیقت اختلاف از اینجا ناشی می‏شود که آیا این حدیث ناسخ آیه است یا نه؟ و قول غالب این است که ناسخ نیست، و مرحوم دکتر مصطفی زید در تحقیق خود «النسخ فی القرآن» آن را ثابت کرده است.

با وجود این نظری که غالب علما بر آن هستند این است که وصیت برای وارث جایز نیست ولی قانونگزاران قانون وصیت نظر شیعه امامیه و غالب علمای زیدیه را ترجیح داده‏اند که جایز بودن وصیت بدون اجازه وارثان برای وارث است چنانکه در ماده 37 قانون وصیت آمده است.

حقیقت این است که وصیت برای وارث منجر به کینه و دشمنی میان فرزندان می‏شود مخصوصاً وقتی که بعضی از وارثان آن را در نزدیکی سایر وارثان هزینه کند. ولی اگر وصیت در چهارچوب محدودی باشد جایز است مثل وصیت برای یکی از وارثانی که مریض و زمین گیر است یا برای درمان نیاز به هزینه‌های زیادی دارد یا وارث دانشجو است و برای آن هزینه زیادی لازم دارد و یا کم سن و سال است و نیاز به هزینه تعلیم و ازدواج و ... دارد. تمامی این‌ها مقتضی افزودن نص بر قانون است بدین معنی که: وصیت به  برای وارث صحیح است وقتی که قصد ضرر زدن به وارثان وجود نداشته باشد و موصی له نیاز شدید به آن داشته باشد و موافقت قاضی نیز وجود داشته باشد.

اینها مهمترین شرایط موصی له است، و باید اضافه شود که نباید مانعی از موانع وصیت مثل قتل موصی توسط موصی له یا چیزی که مبطل وصیت است مثل وصیت برای جهتی که محارب اسلام باشد مثل روتاری و انجمنهای فراماسونری و کلیساها و... وجود داشته باشد.

باید اشاره کرد که وصیت از جانب مسلمان برای غیر مسلمان به شرط اینکه به دشمن مسلمان کمک نکند، صحیح است، بر عکس ارث که میان مسلمان و کافر صحیح نیست.

رکن سوم: موصی به:

اول: نوع موصی به:

درماده (10) قانون وصیت آمده است که در موصی به شرط است که:

1- موصی به باید در چیزهایی باشد که جزء ترکه هستند یا صحیح است که در حال حیات موصی محل عقد قرار بگیرد.

2- موصی به باید مال متقوم (قابل ارزیابی) باشد.

3- اگر موصی به ذاتاً معین باشد باید در هنگام وصیت در ملکیت موصی باشد.

از این سه شرط پیداست که وصیت بر هر آنچه که مال نام دارد، و ارث آن صحیح است، صحیح می‏باشد مثل اموال غیرمنقول و منقول و اموال پس اندازه شده در بانک‌ها و اسباب و وسایل و ماشین و ... حتی وصیت به امور معدوم و مجهول نیز جایز است، چون این عمل در مذهب امام ماکل جایز است و ضرر در معاوضات جایز نیست ولی در عقود تبرعی جایز است. مثلاً اگر کسی بگوید که این کیف را به آنچه که الان در جیب تو است، می‏فروشم این معامله صحیح نیست. چون احتمال ضرر وجود دارد، ولی اگر بگوید: هر چه را که در کیفم دارم، به تو وصیت می‏کنم و مقدار آن را نداند جایز است.

بایستی وصیت نزد مسلمانان به چیزهای صحیح قابل ارزیابی باشد، مثلاً کسی که به مزرعه خوک برای مسلمانان وصیت کند، صحیح نیست خواه موصی مسلمان باشد یا غیرمسلمان و کسی که به آلات حرام موسیقی برای مسلمانان وصیت کند، وصیت او باطل است.

همچنین واجب است که از ملک خودش وصیت کند، مثلا کسی که به اموال پدرش یا برادرش یا زنش یا فرزندش وصیت کند، وصیت او صحیح نیست و این قیاس به معامله غیر ملک خود شده است ولی این در مورد وصیت به ذات معین است مثل امور منقول و غیرمنقول اما اگر به منفعتی وصیت کند فقط با به کارگیری آن ایجاد می‏شود. پس اگر به عین اجاره شده‏ای وصیت کند وصیتش صحیح است یا به ثمره یک مزرعه و یا ثمره حیوانات یا غلات یا سود کالاها وصیت کند، وصیت او صحیح است. و چنانکه قبلاً بیان کردیم حنفی‌ها معتقدند که ارث منافع جایز نیست و وصیت آن جایز نیست. ولی قانون در اینجا از مذهب شافعی تبعیت کرده است به گونه‏ای که فصل خاصی را به باب دوم احکام وصیت به منافع اختصاص داده است در مادر (50) آمده است که: هرگاه وصیت به منفعت چیز مشخص باشد که آغاز یا پایان آن مشخص باشد در این مدت موصی له استحقاق این منفعت را پیدا می‏کند وقتی که این مدت قبل از وفات موصی به اتمام رسید، گویی که اصلاً وصیت در کار نبوده است و اگر مدتی از ان مدت معین سپری شد و موصی مرد، موصی له در مدت باقیمانده استحقاق منفعت آن را دارد.

دوم: مقدار موصی به:

ما از نوع موصی به صحبت کردیم حال در اینجا در مورد مقدار موصی به صحبت می‏کنیم و آیاتی که در سوره بقره یا نساء آمده‏اند مطلق هستند، مثل آیه: ﴿مِنۢ بَعۡدِ وَصِيَّةٖ يُوصَىٰ بِهَآ أَوۡ دَيۡنٍ﴾ [النساء: 12].

ولی احادیث این اطلاق را تخصیص داده‌اند به طوری که نباید از  بیشتر باشد. و در این مورد دار قطنی با سند خود از ابوالدرداء روایت کرده که رسول الله (ص) فرمود: «خداوند متعال  اموالتان را به شما در هنگام مرگ بخشیده است تا به وسیله آن بتوانید کارهای نیک خود را زیاد کنید».[16]

و بخاری با سندش از ابن عباس (رضی الله عنه) نقل کرده که گفت: ممکن است که مردم را به  تشویق کرده باشد چون پیامبر (ص) فرمود:  و  زیاد است و پیامبر (ص) این سخن را به سعد بن ابی وقاص گفت وقتی که می‏خواست به بیشتر از  اموالش وصیت کند.

در واقع وصیت به بیشتر از  به وارثان ضرر می‏زند و خداوند متعال امر کرده است که موصی با وصیتش به وارثان ضرر نزند. حتی ابوبکر صدیق (رضی الله عنه) به  وصیت کرده است تا به  نرسد چون پیامبر (ص) فرموده بود  زیاد است.

نووي در مورد وصیت به  گفته است: این امر رعایت عدل میان وارثان و وصیت است، اصحاب ما و علما گفته‏اند: اگر وارثان ثروتمند باشند، مستحب است که به  اموال در جهت تبرع به آن‌ها وصیت کرد، و اگر فقیر باشند مستحب است که از  کمتر باشد، پس ذکر کرده که اجماع وجود دارد بر اینکه کسی که وارثی ندارد وصیتش جز با اجازه او به بیشتر از  نافذ نمی‏شود.[17]

ولی جمهور معتقدند که وصیت به بیشتر از  جز با اجازه وارثان جایز نیست و ابن جزم اندلسی و ظاهریه معتقدند که وصیت بر بیشتر از  صحیح نیست. ابن حزم می‏گوید: وصیت به بيش  جایز نیست، هر چند که موصی وارث داشته باشد یا نداشته باشد و هر چند که وارثان اجازه بدهند یا اجازه ندهند. چون این اجازه باطل است ولی اگر دوست داشتند آن را در مورد اموال خود جایز بدانند، می‏توانند.[18]

از این بحثها برای ما روشن شد که نظر علما در مقدار وصیت به شکل زیر می‏باشد:

1- وصیت به بیشتر از  جایز نیست و اگر اتفاق افتاد جز با اجازه وارثان نافذ نمی‏شود.

2- اصل این است که وصیت به بیشتر از  جایز نیست و اگر اتفاق افتاد با اجازه وارثان نافذ می‏شود.

3- بهتر این است که  وصیت مطلقاً کمتر از  باشد.

4- بهتر این است که اگر وارثان ثروتمند باشد وصیت به  باشد و اگر فقیر باشند وصیت به کمتر از  باشد.

قانونگزار قانون وصیت به مذهب جمهور عمل کرده است، پس در ماده 37 آمده است که: وصیت به  برای وارث و غیروارث صحیح است و بدون اجازه وارثان نافذ می‏شود و به بیشتر از  نیز صحیح است به شرط اینکه وارثان بعد از وفات موصی اجازه بدهند.

بنابراین حالت‌های وصیت از لحاظ مقدار آن – چنانکه استاد ما دکتر محمد  ابراهیم شریف می‏گوید – یکی از حالت‌های زیر می‏باشد:[19]

1- اگر به وصيت  تركه باشد و براي يك وارث يا دیگری باشد در اینجا مقدار وصیت را حساب مي‏كنيم و آن را به موصي له مي‏دهیم، سپس باقیمانده را میان تمام وارثان تقسیم می‏کنیم حتی اگر موصی له یکی از وارثان باشد، پس اگر مردی بمیرد و: زن، پدر و پسر از او بجای بماند و 7200 لیره تركه داشته باشد و به  ترکه برای پسرش وصیت کرد باشد که یکی از وارثان نیز هست، مسأله به شکل زیر حل می‏شود:

الف-  ترکه را حساب می‏کنیم و آن را به پسر می‏دهیم که 24000=3÷7200 لیره است.

ب- مقدار وصیت را از مجموع ترکه کم می‏کنیم که 4800=2400-7200 لیره است.

ج- مسأله به شکل عادی حل می‏شود که ترکه 4800 لیره باشد.

د- سهم پسر از وصیت را همراه با سهم او از ارث جمع می‏کنیم.

وارثان	زن	پدر	پسر
سهام			ق. ع
اصل24	3	4	17
سهم 200=24÷4800	600=200×3	800=200×4	3400=200×17
	مجموع سهم پسر از وصیت وارث=  5800=3400+2400

جدول 202

و اگر خواستیم که به صحت این مسأله پی ببریم تمامی سهام را جمع می‏کنیم (5800+600+800) =7200 لیره،و اگر در این مسأله به  ترکه برای شخص غیر وارث مثل دایی وصیت کرد سهم دایی همان 3400 لیره است و سهم پسر همان حق خود از ارث است که 3400 لیره است اگر به کمتر مثل  برای دایی وصیت کرد، در اینجا اختلافی در حساب نیست و همان مراحل طی می‏شود و فقط مقدار وصیت برای دایی 1200=6÷7200 می‏باشد پس این مبلغ را از وصیت کم می‏کنیم تا ترکه6000=1200-7200 باشد و سهم در مسأله قبل 250=24÷6000 می‏باشد و سهم زن 750=3×250 و سهم پدر 100=4×250 و سهم پسر 4250=17×250 لیره می‏باشد.

2- اگر وصیت به بیشتر از  باشد و هیچ یک از وارثان آن را جایز ندانند،  فقط به موصی له می‏رسد و شرعاً و قانوناً دادن بیشتر از  به او صحیح نیست و مسأله کلاً مثل حالت قبل حل می‏شود.

3- اگر وصیت به بیشتر از  باشد و وارثان آن اجازه بدهند پس آن‌ها برای تنازل از حق خود مختار هستند، پس تمام آنچه که به موصی له وصیت شده به او داده می‏شود. پس اگر در مثال قبل مرد به نصف تركه براي برادرزاده یتیمش وصیت کند و تمام وارثان اجازه بدهند مسأله به شکل زیر حل می‏شود:

الف- مقدار وصیت را معلوم می‏کنیم 3600=2÷7200 لیره به برادرزاده یتیم داده می‏شود.

ب- مقدار وصیت را از کل ترکه کم می‏کنیم 3600=3600-7200 لیره.

ج- مسأله به شکل عادی حل می‏شود.

وارثان	زن	پدر	پسر
سهام			ق. ع
اصل24	3	4	17
سهم 150=24÷3600	450=3×150	600=4×150	2550=17×150

جدول 203

برای اطمینان از صحت مسأله مقدار وصیت را با سهم وارثان جمع می‏کنیم با تمام ترکه مساوی باشد.

7200=3600+450+2550

4- اگر وصیت به بیشتر از  باشد و تنها بعضی از وارثان به آن اجازه داده باشند، در اینجا کسانی که آن را نپذیرفتند مجبور به تنازل از حق خودشان نمی‏کنیم و نیز کسانی را که اجازه داده‏اند تسامح آن‌ها را رد نمی‏کنیم در اینجا مسأله را یک بار با اجازه تمام وارثان حل می‌کنیم و یک بار بدون اجازه هیچ یک وارثان آن را حل می‏کنیم و کسانی که اجازه داده‌اند از حل اول سهمشان پرداخت می‏شود و کسانی که اجازه نداده‏اند از راه‏حل دوم سهمشان پرداخت می‏شود.

در مثال اول وقتی مردی قبل از مرگش به نصف دارایی‏اش برای برادرزاده یتیمش وصیت ‏کند،  اگر پسر و پدر اجازه بدهند و زن اجازه ندهد، این مسأله یک بار بر اساس اینکه وصیت  ترکه است و بار دیگر بر اساس اینکه وصیت نصف ترکه است، حل می‏شود و سهم زوجه بر اساس راه حل اولی می‏باشد و سهم پدر و پسر بر اساس راه‏حل دوم می‏باشد.

وارث	بر فرض اینکه وصیت  است	بر فرض اینکه وصیت نصف ترکه است
سهم زن	600	450
سهم پدر	800	600
سهم پسر	3400	2550

جدول 204

پس وقتی که زن به بیشتر از  وصیت اجازه ندهد 600 لیره می‏گیرد ولی پدر و پسر بر فرض اجازه پدر 600 لیره و پسر 2550 لیره می‏گیرد که مجموع وصیت مساوی است با

لیره 3450=(600+600+2550)-7200

و طبیعتاً باید با حالات قبل فرق داشته باشد چون ما از وصیت نصف آن را کم کردیم 3600 که حق زن بود که اجازه نداده بود و آن را به  وصیت 2400 افزدویم که از حق پدر و پسر کم شده بود بنابراین تمامی مسائل به این شکل حل می‏شود. پس اگر شخصی بمیرد و: دختر، دختر پسر، خواهر تنی و خواهر پدری داشته باشد که  ترکه به او وصیت شده باشد و ترکه به انجمن خیریه‏ای وصیت شده باشد و وارثان جز به  ترکه که 18000 لیره است، اجازه ندهند.

در اینجا ملاحظه می‏کنیم که وارثان به نصف تركه كه مجموع ( + ) است، اجازه نمی‏دهند و وصیت به بر می‏گردد که 6000=3÷18000 لیره است و این 6000 لیره به نسبت 1 به 2 میان خواهر پدری و انجمن خیریه تقسیم می‏شود بر این اساس که وصیت به انجمن نصف خواهر پدری بوده است پس به خواهر پدری 4000 لیره و به انجمن خیریه 2000 لیره داده می‏شود و 12000 لیره باقی می‏ماند که میان وارثان تقسیم می‏شود. دختر نصف ترکه یعنی 6000 لیره و دختر پسر  تركه يعني 2000 ليره و خواهر تني باقيمانده را به عصبه بودن می‏گیرد چون عصبه مع الغیر است که 4000 لیره می‏باشد.

رکن چهارم: صیغه وصیت

در ماده دوم قانون وصیت آمده است که: وصیت یا با عبارت یا کتابت (نوشتن) منعقد می‏شود و اگر موصی نتوانست به این وسیله وصیت را منعقد کند با اشاره‏‏های قابل فهم او منعقد می‏شود و در ماده 4 آمده است که وصیت وقتی که به شرطی معلق یا مقترن باشد نیز درست است و اگر شرط صحیح باشد تا زمانی که مصلحت داشته باشد رعایت ان واجب است. و اگر شرط صحیح نباشد یا مصلحت مورد نظر را نداشته باشد، رعایت آن لازم نیست.

شرط صحیح عبارت است از هر آنچه که مصلحت موصی یا موصی له یا دیگران در آن رعایت شده باشد و از آن نهی نشده باشد و منافی اهداف شریعت نباشد.

بنابراین صیغه وصیت یا با عبارت (بیان کردن) است و یا با کتابت (نوشتن) و وصیت با اشاره جز برای کسی که نمی‏تواند حرف بزند یا بنویسد درست نیست و اشاره بایستی که قابل فهم باشد و مبهم نباشد و اگر آن را برای کسی دیکته کرد باید وصیت نوشته شده را برای او بخواند و سپس خود موصی آن را امضا کند و این نظر از مذهب امام احمد بن حنبل گرفته شده است.

صیغه وصیت یا مطلق و بدون شرط است مثل اینکه بگوید یا بنویسد: ترکه را برای فلانی وصیت کردم و یا به شرطی معلق است، که بایستی شروط زیر در وصیت مشروط وجود داشته باشد:

1- باید آن شرط مصلحتی را برای موصی یا موصی له یا دیگران داشته باشد، مثل اینکه برای فردی وصیت کند که از مال الوصیة به جای او حج برود یا به فردی وصیت کند که با آن تحصیلات عالی خود را ادامه بدهد یا به دلیل مصلحتی غیر از این‌ها باشد مثل اینکه به یکی از نزدیکان وصیت کند که به ده نفر از یتیمان شهرش کمک کند.

2- شرط نباید چیزی باشد که از آن نهی شده باشد، مثل اینکه برای فردی وصیت به انتقام بکند یا وصیت به انتشار کتابی کند که در آن به اباحی گری و سرکشی علیه شریعت اسلامی اشاره شده باشد.

3- شرط نباید منافی اهداف شریعت اسلامی باشد مثل اینکه به یکی از وارثان وصیت کند که وارث دیگر را اذیت کند و به او خسارت بزند یا به یک انجمن تبلیغی یا هیأتی وصیت کند که به جنگ با اسلام و مسلمانان بپردازند.

بخش سوم: مبطلات وصیت

بیان کردیم که ارکان وصیت، موصی، موصی له، موصی به و صیغه وصیت هستند و توضیح دادیم که هر رکنی شروطی دارد تا وصیت صحیح باشد و اگر شرطی از این شروط تخلف کند، وصیت باطل می‏شود و در اینجا به اجمال این مبطلات را بیان می‏کنیم:

نخست: مبطلات وصیت به علتی که به موصی بر می‏گردد:

1- رجوع موصی از وصیت به صراحت یا به دلیل قاطع یا به وسیله تصرفی که ملک را از تملک او خارج می‏کند. در ماده18 آمده است که: برای موصی جایز است که از تمام وصیت یا قسمتی از آن به صراحت یا دلالت برگردد.

2-  موصی دچار جنونی بشود که او را منجر به مرگ کند یا دچار سبک مغزی بشود که اهلیت او را ساقط کند، با وجود اینکه او هر وقت که بخواهد می‏تواند از وصیت رجوع کند، اما جنون همیشگی که او را به مرگ برساند، او را از این حق محروم می‏کند. و شاید نیز بتواند از آن رجوع کند که این نظر حنفیه است و قانون در ماده 14 از آن تبعیت کرده است که مالکیه با آن مخالفت ورزیده‏اند و وصیت را در صورت جنون منجر به مرگ نیز جایز می‏دانند و قول راجح همان قول حنفیه است.

دوم: مبطلات وصیت به علتی که به موصی له بر می‏گردد:

1- وصیتی که موصی له قبل از موصی بمیرد، وصیت باطل می‏شود چون محل وصیت یا کسی که می‏خواسته از آن استفاده کند، وجود ندارد. (ماده14).

2- وقتی که وجود موصی له امکان نداشته باشد مثل وصیتی که برای انجمن خیریه‏ای که در آینده تشکیل می‏شود و این انجمن شکل نگیرد وصیت باطل می‏شود (ماده8).

3- وقتی که موصی له وصیت را نپذیرد،چون یکی از ارکان عقد حادث نشده که قبول آن از طرف موصی له می‏باشد، وصیت باطل می‏شود و همچنین وقتی که موصی از موصی له بخواهد که قبول کند و او قبول نکند. بعد از اینکه سی روز سپری شد و جواب رد یا قبول به موصی نرسید. وقتی که وصیت به منفعت عینی باشد که در دست دیگری است یا برای طول مدت حیات او یا مطلق باشد، موصی له استحقاق آن را به مدت حیات خود دارد به شرط اینکه استحقاق او در طول33 سال از وفات موصی ناشی شده باشد همچنانکه ماده(61) بر آن تاکید کرده و اگر از این مدت تاخیر کرد وصیت باطل می‏شود.

4- اگر موصی له، موصی را بکشد، یکی از موانع وصیت تحقق پیدا کرده است که بعداً به آن می‏پردازیم.

سوم: مبطلات وصیت به علتی که به موصی به بر گردد:

1- وقتی که چیزی که به آن وصیت شده، نابود شود. مثل کسی که اموالش را در شرکتهای سرمایه‏گذاری گذاشته باشد و به  آن وصیت کرده باشد و همگی این اموال یا مقداری از آن نابود شود وصیت باطل می‏شود یا بر حسب چیزی که از بین رفته مقداری از وصیت باطل می‏شود، پس اگر مقداری از این اموال باقی ماند  آن برای وصیت است.

همچنین کسی که برای شوهر دخترش به بخشی از ساختمانی وصیت کرده که به علت زلزله یا علل دیگر خراب شده است یا کسی که به ماشین برای پسرش وصیت کرده که قبل از تحویل گرفتن آن دزدیده می‏شود.

2- وقتی که ملک موصی از ملکیت او خارج شود، وصیت باطل می‏شود مثل کسی که بدهی‌هایش تمام ترکه او را شامل شود پس چیزی برای وصیت باقی نمی‏ماند. یا مثل اینکه وصیت به منفعت (ساختمان اجاره‏ای) باشد که موصی له آن را بخرد و جزء اموال او بشود.

3- وقتی که موصی به چیز حرامی باشد، مثل آلات لهوو فاحشه خانه‌ها و اسباب و لوازم قمار و خمره‏های شراب و اماکن رقص و آلات موسیقی و گله خوک و کارخانه دخانیات و شراب یا مقداری از مواد مخدر یا غذاهای فاسد و آبهای کثیف یا ماشین دزدی یا سودهای ربوی که تمامی این اموال حرام هستند و وصیت به آن‌ها صحیح نیست. و این چیزها یا باید نابود شوند مثل شراب و خوک و مواد مخدر و غذاهای فاسد، و یا باید به چیزهای مفید تغییر یابند مثل رستوران و هتل و یا به صاحبان آن‌ها برگردانده شوند اگر دزدی و غصبی باشند یا باید آن‌ها را پاک کرد مثل سودهای بانکی که با بخششهای غیرواجب باید آن‌ها را پاک کرد.

چهارم: مبطلاتی که به صیغه وصیت بر می‏گردند:

1- وقتی که صیغه وصیت به شرط محال یا غیر شرعی معلق باشد مثل اینکه به خواهرش وصیت کند به شرط اینکه هرگز ازدواج نکند یا به کسی وصیت کند به شرط اینکه دینش را ترک کند یا با آن بجنگد و یا بر علیه کشورهای اسلامی برای دشمن جاسوسی کند.

2- وقتی که بدون شهادت افراد دیگری غیر از موصی له وصیت کند چون موصی له صاحب مصلحت است یا وصیت به خط موصی نباشد و یا بعد از قرائت آن را امضا نکرده باشد.

3- وقتی که معلوم شود علت وصیت ضرر زدن به وارثان یا به علت حرامی بوده باشد.

بخش چهارم: موانع وصیت

در موانع ارث بیان کردیم که آن‌ها چهار چیز هستند: قتل، اختلاف دین، اختلاف دارین و بردگی. اما برای مانع وصیت تنها قتل می‏تواند مانع باشد. پس اگر موصی له موصی را بکشد مثل وارثی است که مورث خود را کشته باشد و هر دوی این‌ها از حق خود در وصیت و ارث محروم می‏شوند. و دلیل شرعی برای ممنوع شدن قاتل از وصیت، قیاس است.[20] که ممنوعیت قاتل از وصیت به ممنوعیت قاتل از ارث قیاس شده است که علت جامع آن‌ها عجله کردن است که با محروم شدن او معاقبه می‏شود.

قتلی که در اینجا مانع وصیت است همان قتلی است که مانع ارث بود. در ماده (71) قانون وصیت آمده است که: قتل عمدی موصی یا مورث باعث منع استحقاق وصیت اختیاری یا واجب می‏شود خواه قاتل فاعل اصلی باشد یا شریک قتل باشد یا شاهد دروغگویی باشد که این شهادت او منجر به حکم اعدام برای موصی می‏شود چون این قتل به ناحق و بدون دلیل بوده است و قاتل باید عاقل و به سن 15 سالگی رسیده باشد و حق دفاع شرعی از جمله دلایل تجاوز محسوب می‏شود.

اما اختلاف دین به وصیت از مسلمان به کافر و بالعکس صحیح است به شرط اینکه همکاری و کمک به امور باطل نباشد. ابن حزم می‏گوید: وصیت برای ذمی جایز است و اختلافی در این نمی‏بینیم چون پیامبر (ص) فرمود: در هر صاحب جگری به اندازه یک خرما اجر و پاداش وجود دارد.[21]

ولی شافعی در الام می‏گوید که وصیت جز برای مرد یا زن مسلمانی که بالغ نشده باشد صحیح نیست و وصیت مسلمان به مشرک جایز نیست.[22]

قانونگزار به نظر اکثریت که همان صحت وصیت از مسلمان برای غیرمسلمان و بالعکس بود، عمل کرده که همان نیز صحیح تر است.

اما اختلاف دار میان موصی و موصی له مانع وصیت نیست، در ماده نهم آمده است که: وصیت با وجود اختلاف دین و اختلاف دارین وقتی که موصی تابع سرزمین اسلامی نباشد، و موصی له غیرمسلمان باشد و تابع سرزمین اسلامی نباشد، که قانون آن از وصیت مثل موصی ممانعت می‏کند، صحیح است.

این نظر به عقیده ابوحنیفه و ابویوسف بر می‏گردد، همچنانکه در یادداشت تفسیری آمده است که به تعامل به مثل پرداخته است که نزدیک‌تر به عدالت است و سیادت و سروری حکومت اسلام را محقق می‏کند.

اما مانع بردگی معتبر نیست و صحیح است که مردی به برده یا کنیز خود به مقداری از اموالش بر حسب صله رحم و نیکی به آن‌ها وصیت کند.

تمرینات فصل هشتم

سؤال سی‏ام: یک دلیل برای عبارات زیر بیاورید:

1- مشروعیت وصیت

2- وجوب وصیت

3- کراهت وصیت به بیشتر از  از جانب گروهی از فقها

4- جایز بودن قبول وصیت از بچه ممیز

5- جایز بودن قبول وصیت به غیرمسلمان

6- ممنوع بودن قاتل از وصیت

سؤال سی و یکم:

تمام نکات مبطلات وصیت را تعریف کنید.

سؤال سی و دوم: در مقابل عبارات زیر علامت صحیح √و غلط× بگذارید:

1- شرط است که موصی مالک چیزی باشد که به آن وصیت می‏کند و اهلیت تبرع داشته باشد.                                                                                      ( )

2- وصيت بدهکار بعد از پرداخت تمام بدهی‌هایش جایز است.               ( )

3- برای مسلمان جایز نیست که به پدر غیرمسلمانش کمک کند               ( )

4- اجازه وارثان در وصیت واجب است.                                           ( )

5- وصیت وقتی از  بیشتر باشد، حرام است.                                   ( )

6- شرط است که موصی له در هنگام نوشتن وصیت موجود باشد.           ( )

سؤال سی و سوم: تفاوت عبارات زیر را بیان کنید:

1- هبه (بخشش) و وصیت.

2- وصیت فقط به  و وصیت به بیشتر از .

3- ارث جنین و وصیت به او وقتی که مادرش مطلقه رجعی باشد.

سؤال سی و چهارم: مسائل:

1- زنی می‏میرد و شوهر و پسری از او بجای می‏ماند که96000 لیره هم ترکه داشته است و به نصف ترکه‏اش برای رعایت و نگهداری از یتیمان دانشجو وصیت کرده که پسر اجازه داده ولی شوهر اجازه نداده باشد.

2- مردی می‏میرد و دختر و خواهر و دختر پسر دختر و خواهر پدری از او بجای می‏ماند که 400000 لیره ترکه دارد و به نصف آن برای بیماران قلبی فقیر، وصیت کرده است که تمام وارثان اجازه داده‏اند.

---

[1]- ر. ک: لسان العرب، ابن منظور، ماده وصی.

[2]- تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، مبارکفوری، 6/300.

[3]- به روایت بخاری، کتاب الوصایا باب لا وصیة لوارث، شماره2747.

[4]- این جزئی از حدیث طولانی است که ترمذی با سند خود از ابی امامه باهلی روایت کرده است، کتاب الوصایا، باب العلیل لا وصیة لوارث، شماره2293.

[5]- فتح الباری، 5/439.

[6]- بخاری، کتاب الوصایا، شماره 2738.

[7]- نیل الاوطار شوکانی، 6/38.

[8]- حدیث توسط گروهی روایت شده است، در بخاری، کتاب الوصایا، باب ان یترک ورثته اغنیاء، شماره 2742، ولی لفظ در اینجا از ترمذی است، کتاب الوصایا شماره 2199.

[9]- بخاری، کتاب الوصایا، شماره 2740.

[10]- همان، باب الوصیة، 2743.

[11]- بدایة المجتهد، 2/334.

[12]- فی المیراث و الوصیة، 186.

[13]- ترمذی، کتاب الوصایا باب ما جاء لا وصیة لوارث، شماره 2203 و گفته که حدیث حسن است.

[14]- بدایة المجتهد، ابن رشد، 2/334؛ الام، شافعی، 4/108.

[15]- نیل الاوطار، شوکانی، 6/41.

[16]- قبلاً تخریج آن بیان شد.

[17]- شرح النووی علی صحیح المسلم 5/159؛ المغنی، ابن قدامه، 8/404؛ مسأله شماره 956.

[18]- المحلی، ابن حزم، 9/317-320، مسأله شماره 1753.

[19]- فی احکام الترکات و المیراث و الوصیة دراسة مقارنه ص165.

[20]- بدائع الصنائع، کاسانی7/339.

[21]- المحلی، ابن حزم، 9/322، مسأله شماره 1756 حدیث توسط بخاری در صحیح خود از ابوهریره روایت شده است، ر. ک: کتاب الادب باب رحمة الناس و البهائم.

[22]-  الأم، شافعی، 4/120.