فصل چهارم: حجب

 

فصل چهارم:
حجب

شامل بخش‌های زیر می‏باشد.

بخش اول: حجب در لغت و اصطلاح

بخش دوم: انواع حجب

بخش سوم: مسائلی در مورد حجب.

سؤالات فصل چهارم.

بخش اول:
حجب در لغت و در اصطلاح

حجب در لغت به معنای منع می‏باشد. خداوند متعال می‏فرماید: ﴿كَلَّآ إِنَّهُمۡ عَن رَّبِّهِمۡ يَوۡمَئِذٖ لَّمَحۡجُوبُونَ ١٥﴾ [المطففین: 15] محجوبون به معنای ممنوعون است یعنی کسانی که منع شده‏اند.

اما حجب در اصطلاح عبارت است از: منع شخص از ارث که سبب ارث را دارد اما وجود شخص دیگری مانع ارث گرفتن او می‏شود.

شخص که سبب ارث گرفتن را دارد ممکن است این سبب قرابت باشد مثل پسران، پدران، برادران و عموها یا به سبب ازدواج باشد مثل زن و شوهر یا به سبب ولاء باشد که همان معتق و سید است و این شخص زمانی ارث می‌برد که شخص دیگری وجود نداشته باشد.

در اینجا میان کسی که اهلیت و شایستگی ارث گرفتن را دارد اما وجود دیگری مانع ارث او شده است با کسی که از ارث گرفتن محروم است،  تفاوت وجود دارد. پس محجوب کسی است که به علت وجود دیگری ارث نمی‏برد. پس محروم کسی است که مانعی از موانع ارث او می‏شود مثل پسر مرتد با شوهر قاتل و سایر موانع ارث که صاحب حق را از گرفتن آن محروم می‏کند و این فرد در میان وارثان گویی وجود ندارد.

اما شخص محجوب به علت یک عامل خارجی که وجود فرد شایسته‏تر دیگری برای ارث است، از ارث محروم می‏شود مثلاً پدر، برادران تنی یا پدری را از ارث محروم می‏کند ولی این برادران تنی هر چند که محجوب هستند ولی بر مادر تأثیر می‏گذارند و او را حجب نقصان می‏کنند یعنی سهم او را از  به   کاهش می‏دهند.

این امر را با دو مثال زیر توضیح می‏دهیم:

وارثان	پدر	مادر	2برادر تنی
سهام	ق. ع		محجوب
سبب	عدم وجود فرع وارث	وجود 2برادر	وجود پدر

جدول 137

وارثان	پدر	مادر	2برادر تنی قاتل
	ق. ع		محروم چون قاتلند

جدول 138

در این دو مثال فرق حجب و حرمان (محروم شدن) روشن می‏شود:

مثلاً پدر برادران تنی را در مثال اول حجب می‏کند؛ زیرا آن‌ها فرزندان او هستند و از طریق او با شخص مرده نسبت پیدا می‏کنند ولی هر چند که محجوب هستند سهم مادر را از  به کاهش می‏دهند. در حالی که در مثال دوم مادر را حجب نمی‏کند. زیرا آن‌ها به وسیله پدر محجوب نیستند بلکه به وسیله قتلی که مرتکب شده‏اند، محروم و کالعدم هستند و در این مسأله فقط پدر و مادر ارث می‏برند.

این فرق اساسی میان حجب و حرمان است پس حجب به علت سبب خارجی که همان وجود شخص لایقتر است می‏باشد اما حرمان به یکی از موانع ارث بر می‏گردد.

بخش دوم: انواع حجب

حجب دو نوع است:

نخست: حجب حرمان:

حجبی است که شخص دیگری وجود داشته باشد که او را به طور کامل از ارث محروم می‌کند. و اگر او نبود به یکی از طرق ارث، صاحب سهم می‏شد، مثال‌های زیر آن را بیشتر توضیح می‏دهد.

وارثان	شوهر	پسر	برادر تنی
سهام		ق. ع	محجوب
سبب	وجود فرع وارث	چون عصبه نزدیک‌تر است

جدول 139

وارثان	شوهر	برادر تنی
سهام		ق. ع
سبب	عدم وجود فرع وارث	چون او عصبه نزدیک‌تر است

جدول 140

ملاحظه می‏شود که در مثال اول وجود پسر باعث شده که برادر تنی از ارث به طور کامل محروم شود چون آن‌ها وارثان به عصبه هستند ولی پسر نزدیک‌ترین فرد مذکر به شخص مرده است که باقیمانده را به تنهایی می‏گیرد ولی در مثال دوم مشاهده می‏کنیم که پسر وجود ندارد و نزدیک‌ترین عصبه برادر تنی است که باقیمانده آن را به عصبه بودن می‏گیرد.

دوم: حجب نقصان:

این است که شخصی وجود داشته باشد که دیگری را به طور جزئی از ارث محروم کند یعنی سهم او را از مقدار زیاد به مقدار کم می‏رساند. همچنانکه فرزندان سهم زن را از    به می‏رسانند یا فرع وارث سهم مادر را از  به  کاهش می‏دهند.

وقتی که به دو مسأله در جدول نگاه ‏کینم می‏بینیم که در مسأله اول وجود پسر باعث حجب شوهر از  به  شده است و به این دلیل در مثال دوم شوهر  ترکه را می‏گیرد چون فرع وارث مذکر یا مونث وجود ندارد.

حجب نقصان فقط در صاحبان فروض (سهام معین) وجود دارد و شامل فقط پنج دسته می‏شود: شوهر، زن، مادر، دختر پسر، خواهر پدری.

در شکل زیر این امر را به طور واضحتر بیان می‏کنیم:

حجب

حجب حرمان		حجب نقصان
کسانی که به طور کامل حجب می‏شوند		فقط پنج صنف از صاحبان فروض هستند. 1- شوهر، فرع وارث سهم او را از  به  می‏رساند. 2- زن، فرع وارث سهم او را از  به  می‏رساند. 3- دختر پسر، دختر اصلی سهم او را از به  می‏رساند. 4- مادر، فرع وارث یا بیشتر از یک برادر سهم او را از  به  می‏رساند. 5- خواهر پدری، خواهر تنی سهم او را از به  می‌رساند.
کسانی که به طور کامل حجب می‏شوند صاحبان فروض (شش دسته هستند) 1- جد توسط پدر حجب می‏شود و جد نزدیک جد دورتر را حجب می‏کند. 2- جده (مادر پدر و مادر مادر)توسط مادر حجب می‏شود و پدر جده پدری را حجب می‏کند و پدر پدر جده دورتر را حجب می‏کند مثل (مادر پدر پدر) و جده نزدیک‌تر، جده دورتر را حجب می‏کند. 3- دختر پسر توسط پسر و دو دختر اصلی حجب می‏شود وقتی که دختران پسر در درجه خود یا درجه پاینتر باشد و به آن نیاز داشته باشند. 4- خواهران تنی به وسیله فرع وارث مذکر و پدر حجب می‌شوند. 5- خواهران پدری توسط فرع وارث مذکر و پدر و برادران تنی و دو خواهر تنی و عصبه بالغیر حجب می‏شود یا عصبه مع الغیر از خواهر تنی همراه دختر نیز حجب می‏شوند، مگر اینکه برادر پدری آن‌ها را حجب کند. 6- برادران و خواهران مادری، توسط فرع وارث مذکر و مونث و اصل وارث مذکر، پدر و جد حجب ‏شوند.	عصبه‏ها (نه دسته هستند) 1- پسری، همیشه نزدیک‌تر دورتر را حجب می‏کند. 2- برادر تنی توسط پدر و فرع وارث مذکر حجب می‏شود. 3- برادر پدری توسط پدر و فرع وارث مذکر و خواهر تنی وقتی که عصبه مع الغیر باشد حجب می‏شود. 4- برادرزاده تنی توسط پدر، جد، فرع وارث مذکر و برادر پدری حجب می‏شود. 5- برادرزاده پدری توسط پدر، جد، فرع وارث مذکر و برادر پدری تنی و برادرزاده تنی حجب می‏شود. 6- عموی تنی توسط برادرزاده و کسانی که او را حجب می‏کنند، حجب می‏شود. 7- عموی پدری توسط عموی تنی و کسانی که او را حجب می‏کنند، حجب می‏شود. 8- پسر عموی تنی توسط عموی پدری و کسانی که او را حجب می‏کنند، حجب می‏شود. 9- پسر عموی پدری توسط پسر عموی تنی و کسانی که او را حجب می‏کنند حجب می‏شود.

توضیحاتی در مورد موضوع حجب:

1- واضح که ارتباط و پیوند محکم نسبی با شخص مرده است که میان فرد و حجب قرار می‏گیرد، بنابراین نباید به حجب کلی اصلی اعتراضی وارد کرد. پدر، مادر، پسر، دختر، شوهر و زن، این‌ها افرادی هستند که هرگاه وجود داشتند، بایستی که ارث ببرند زیرا پیوند محکمی با شخص مرده دارند و مشکلات زیادی را در زمان حیات فرد مرده تحمل کردند پس طبق قاعده الغنم بالغرم (تقابل و تساوی نفع با ضرر) باید نفعشان نیز بیشتر باشد. و این قاعده مقتضی این است که هر وقت ضرری که متوجه فردی شده، زیاد باشد باید نفع او نیز از ترکه زیاد باشد.

2- قضایا و مسائل حجب بر محور قوت و شدت قرابت می‏چرخد، پس اگر پدر و جد وجود داشتند، پدر ارث می‏گیرد و جد حجب می‏شود. و اگر جد و پدر پدر پدر وجود داشتند، جد نزدیک، جد دورتر را حجب می‏کند و اگر مادر وجود داشته باشد، جده‏های پدری و مادری حجب می‏شوند، و اگر پسر وجود داشته باشد دختر پسر حجب می‏شود و اگر دو دختر وجود داشته باشند، دختر پسر حجب می‏شود مگر اینکه کسی باشد که او را عصبه کند و پسران، برادران را به طور کلی حجب می‏کنند چه تنی و چه پدری یا مادری، چون آن‌ها به ارث اولی تر هستند.

و هرگاه برادر تنی وجود داشته باشد، برادر پدری حجب می‏شود، چون برادر تنی از دو جهت با شخص مرده پیوند دارد (مادر و پدر) و از فردی که از یک جهت پیوند دارد، اولی تر است. همچنین برادرزاده تنی برادرزاده پدری را حجب می‏کند و عموی تنی، عموی پدری را حجب می‏کند.

وقتی به بحث ترجیح میان عصبه‏ها بر گردیم، چیزهایی که در اینجا برای ما مشکل باشد، در آنجا به آسانی بیان شده است.

در متن الرحبیة آمده است:

جد در هر سه حالت خود توسط پدر از ارث محروم می‏گردد.

و جده‏ها نیز از هر جهتی که باشند، توسط مادر حجب می‏شوند، پس بدان و مشابه آن را به این قیاس کن.

همچنین پسر پسر توسط پسر حجب می‏شود و از این حکم صحیح نباید روی گرداند.

برادران نیز توسط فرزندان پسر و پدر نزدیک‌تر حجب می‏شوند.

و برادر مادری توسط جد حجب می‏شود که بنابر احتیاط آن را بدان.

و همچنین توسط دختران و دختران پسر نیز حجب می‏شود.

سپس دختران نیز حجب می‏شوند وقتی که دختران  بگیرند مگر اینکه فرزند مذکری آن‌ها را عصبه کند و خواهران نیز مثل آن‌ها هستند. و اگر سهم خود را به طور کامل گرفتند، فرزندان پدری را حجب می‏کنند و اگر برادری داشته باشند آن‌ها را عصبه می‏کند و برادرزاده یا کسانی که مثل او هستند، معصب نیستند.

بخش سوم: مسائل حجب

(1)

وارثان	پدر	جد	زن	دختر	پسر پسر
سهام		محجوب			ق. ع
سبب	وجود فرع وارث که او را از  به  حجب کرده‏اند	چون پدر به شخص مرده نزدیک‌تر است	فرع وارث او را از به  حجب کرده‏اند	چون تنهاست و کسی نیست که او را عصبه کند	نزدیکترین عصبه است

جدول 141

ملاحظه می‏‏شود که پدر، زن و دختر حجب حرمان نمی‏شوند یعنی به طور کامل از ارث محروم نمی‏شوند.

پدر از ارث به تعصیب و فرض فقط فرض  را می‏گیرد که به خاطر وجود فرع وارث مذکر یعنی پسر پسر است.

زن از  به  حجب می‏شود چون دختر و پسر پسر وجود دارند.

(2)

وارثان	شوهر	پدر پدر	مادر پدر پدر	برادر مادری	برادرزاده تنی
سهام		ق. ع	م	م	م
سبب	عدم وجود فرع وارث	نزدیکترین عصبه است	جد نزدیک‌تر جده را حجب می‏کند	جد برادران مادری را حجب می‏کند	جد برادرزاده‏ها را حجب می‏کند

جدول 142

در اینجا شوهر تنها کسی است که هیچگاه به طور کامل حجب نمی‏شود و چون فرع وارث نیز وجود ندارد حجب نقصان نیز نمی‏شود. و جد مادرش را حجب می‏کند و برادر مادری را نیز حجب می‏کند چون قرابت جد قویتر است این پدر پدر است و او برادر مادری است. پس جهت پدری بر جهت برادری مقدم است.

جد برادرزاده تنی را نیز حجب می‏کند، چون درجه او نزدیک‌تر از درجه برادرزاده است.

(3)

وارثان	مادر	مادر پدر	خواهر تنی	خواهر پدری	عموی تنی
سهام		م			ق. ع
سبب	خواهران سهم او را از  به  کاهش دادند.	مادر او را حجب می‏کند. چون مادر تمامی جده‏های مادری و پدری را حجب می‏کند.	چون سهم او است و جز فرع وارث مذکر و پدر کسی او را حجب نمی‏کند	بخاطر وجود خواهر تنی سهم او از به کاهش پیدا می‏کند و حجب نقصان می‏شود.	چون کسی نیست که او را حجب کند و این افراد می‏توانند او را حجب کنند: پدر، جد، فرع وارث مذکر، برادر تنی، برادر پدری، برادرزاده تنی، برادرزاده پدری

جدول 143

مادر هیچگاه به طور کامل محروم نمی‏شود (حجب حرمان) بلکه به وسیله دو خواهر حجب نقصان می‏شود و مادر جده پدری را به طور کامل حجب می‏کند و خواهر تنی سهم خواهر پدری را از  به  کاهش می‌دهد.

عموی تنی حجب نمی‏شود بلکه باقیمانده ترکه را به تعصیب می‏گیرد چون کسی نیست که او را حجب حرمان بکند.

تمرینات فصل چهارم

شانزدهم: تفاوت میان عبارات زیرا را بیان کنید:

1- محجوب و محروم:

2- حجب حرمان و حجب نقصان:

3- حجب صاحبان فروض و حجب عصبه‏ها:

هفدهم: جملات زیرا را کامل کنید:

1- شش صنف که هیچگاه حجب نمی‏شوند عبارتند از.......

2- برادرزاده تنی توسط پدر و جد ...... و ...... حجب می‌شود.

3- وقتی که خواهران تنی وجود داشته باشند، خواهر پدری ارث نمی‏برد مگر اینکه......

4- دختر پسر توسط ...... سهمش از  به ........ تکملة الثلثین کاهش پیدا می‌کند.

5- پدر توسط ...... حجب می‏شود و سهمش از عصبه بودن و فرض به کاهش پیدا می‏کند.

هجدهم: مسائل:

1- مردی می‏میرد و افراد زیر از او بجای می‏ماند: زن، پدر، پسر پسر، عمو پسر عمو، برادران پدری و 2 خواهر مادری.

2- زنی می‏میرد و افراد زیر از او بجای می‏ماند: مادر، دختر، خواهر تنی، برادر پدری، برادرزاده تنی، عموی پدری.

3- مردی می‏میرد و افراد زیر از او بجای می‏ماند: مادر، دو دختر، خواهر پدری، برادر پدری، عموی پدری، پسر عموی پدری.

4- زنی می‏میرد و افراد زیر از او بجای می‏ماند: شوهر، پدر، مادر، دختر، دختر پسر و پسر پسر.