18
خلاصۀ بارزترین افکار و اصلاحات دینی
علامه شریعت سنگلجی

در پایان زندگینامۀ این مصلح کبیر، شایسته ‌است تمام افکار و دعوتش را جمع‌بندی کنیم و به اختصار، مهمترین نمادهای دعوت اصلاح‌طلبی و نوگرایی وی را در چند نکتۀ مشخص خلاصه کنیم^([1]):

1- مبارزه با خرافات، زدودن شرک و بازگشت به سلف و اسلام ناب

رسول جعفریان در مورد شریعت می‌نویسد:

«به تدریج گرایش‌های نوگرایانه، که امری عادی در دورۀ بیست ساله بود، پیدا کرد. این گرایش او را به سمت ـ به قول خودش ـ مبارزه با خرافات سوق داد ... شریعت مدعی بود که دعوتش قرآنی و توحیدی و ضد شرک است، و به دلیل شباهتی که در برخی از نگره‌های وی با جریان وهابی بود ـ به ویژه بعد از شهریور بیست ـ از سوی منبرهایی، متهم به وهابی‌گری شد ... ادعای این قبیل افراد، آن بود که با حفظ تشیع، می‌باید این قبیل خرافات را از دین و مذهب زدود؛ زیرا ریشه در تشیع ندارد»^([2]).

خود شیخ شریعت سنگلجی می‌فرماید:

«‫به عقیدۀ من، این افتضاحات که مردم جاهل و مدعیان ‫باطل، بجهت اصلاحاتی ‫که نموده‌ام به سرم می‌آورند، کم و ‫ناچیز است، زیرا در این کتاب و سایر نوشتجات و ‫محاضرات، اسلام سلف صحیح به آنان معرفی ‫می‌شود؛ و ‫در نتیجه، تیشه به ریشۀ خرافات زده و بتخانه‌ها خراب ‫می‌شود. مردمی‌که به این مقالت آشنا گشتند و تدبر در ‫قرآن نمودند و توحید اسلام را دریافتند، دیگر به مدعیان ‫باطل و طرفداران خرافات وقعی ‫نگذارده پایبند باطل و ‫موهومات نخواهند شد»^([3])؛

2- همه‌فهم بودن قرآن بدون نیاز به رجوع به روایات

رسول جعفریان می‌نویسد:

«شریعت می‌گفت که هیچ کلمه و آیه‌ای در قرآن نیست که برای بشر قابل فهم نباشد؛ بطن قرآن هم نه به معنای تفاسیر تأویلی، بلکه مقصود هدف و مقصود قرآن است و بس»^([4]).

البته این سخن در اغلب محافل روحانیت شیعۀ امامیه قابل قبول نبود؛ با این وجود، شریعت در دو کتابش (توحید عبادت و کلید فهم قرآن) بارها دربارۀ اشخاصی که ادعا می‌کردند قرآن جز به وسیلۀ روایات قابل فهم نیست، هشدار می‌داد. او همچنین مردم را از معتقدان به تحریف قرآن یا عدم حجیت ظواهر آن بر حذر می‌داشت و مقاصد شوم آن‌ها را بر مَلا می‌ساخت؛

3- استدلال از منابع اهل سنت در تفسیر و حدیث و رجوع به آنها به عنوان منابع معتبر در عین رجوع به منابع شیعه

این امر، از متن کتاب‌های «توحید عبادت»، «کلید فهم قرآن» و «محو الموهوم» کاملاً آشکار است و در فهرست منابعی که سنگلجی در آخر کتاب‌هایش ذکر می‌کرد، قابل ملاحظه است؛

4- تجدد و نوگرائی در دین

رسول جعفریان می‌نویسد:

«صاحب الزمانی^([5]) از حرکت شریعت به عنوان یک نهضت ناشناخته یاد کرده و بر آن است که وی تلاش کرد تا بدون نَسخ اسلام و تنها با نقد پاره‌ای از اخبار و احادیث، آن را به صورت یک نهضتِ ترقی‌خواهِ دسته‌‌جمعی و اجتماعی درآورده، آن را جهان‌بینی مقبولِ نسل نو قرار دهد»^([6]).

بنابراین شریعت سعی می‌کرد دین را با دیدۀ نوین و علمی عرضه کند و به همین منظور، از روش‌های جدیدی برای تبلیغ دین استفاده می‌کرد.

* * *

 

---

^([1]) قسمتی از این خلاصه، از مقدمۀ ترجمۀ عربی کتاب «توحید عبادت» سنگلجی به کوشش استاد خالد محمد بدیوی برگرفته شده ‌است.

^([2]) رسول جعفریان، جریان‌ها وسازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، صص 1016 و 1017.

^([3]) شریعت سنگلجی، توحید عبادت، یکتاپرستی، مقدمۀ مؤلف بر چاپ دوم کتاب، صفحۀ: ب.

^([4]) رسول جعفریان، جریان‌ها وسازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، ص 1019.

^([5]) منظور، دیدگاه دکتر ناصرالدین صاحب الزمانی در کتاب «دیباچه‌اى بر رهبری» است.

^([6]) رسول جعفریان، جریان‌ها وسازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، ص 2021.