(41) وجوب توبه، شروط و برخی احکام آن
توبه نمودن از تمام گناهان خورد و بزرگ، بازگشت و رجوع صادقانه بطرف الله جل جلاله، علاوه بر اینکه یکی از او امر حتمی و قطعی الله تعالی بحساب می‌رود همچنان از جملۀ بهترین و خوبترین اعمال نیز به شما رفته، سبب فلاح و کامیابی انسان توبه‌کننده در دنیا و آخرت می‌گردد.
توبه در لغت بازگشت و رجوع را گفته می‌شود.
و در اصطلاح شریعت: توبه عبارت است از ترک‌کردن گناه به علت قباحت و زشتی آن، اظهار ندامت و پشیمانی بر افراط و تقصیری‌که در گذشته صورت گرفته است، تصمیم و عزم بر عدم عودت بطرف گناه، و تلافی نمودن آن با انجام‌دادن طاعات و اعمال نیک[1].
امام نووی به نقل از علما می‌گوید: توبه و رجوع نمودن از هر نوع گناه واجب و ضروری می‌باشد، سپس برخی آیات قرآنی را بطور دلیل ذکر نموده است که از آن جمله این آیت کریمه است که خداوند متعال در آن فرموده است: ﴿و توبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: 31].
«اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید».
در این آیۀ کریمه خداوند متعال تمام مسلمانان را به توبه و بازگشت از گناهان امر فرموده است که بر فرضیت آن دلالت دارد.
و نیز فرموده است: ﴿وَأَنِ ٱسۡتَغۡفِرُواْ رَبَّكُمۡ ثُمَّ تُوبُوٓاْ إِلَيۡهِ﴾ [هود: 3] .«و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید».
یعنی در مورد گناهان سابقه از خداوند مغفرت و آمرزش طلب کنید و در مورد گناهان آینده نیز بطرف وی رجوع نمائید.
و نیز فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا﴾ [التحریم: 8].«اى کسانى‌که ایمان آوردهاید به درگاه خدا توبهاى راستین کنید».
توبه نمودن از گناهان بخاطری واجب و حتمی می‌باشد که گناه و معصیت اضرار بسیار خطرناک و تباه‌کننده را در قبال دارد، طوری‌که امام ابن قیم: در کتاب (الداء والدواء) خود اضرار گناه را بر شمرده است که برخی آن‌ها قرار ذیل اند:
· محرومیت از علم و معرفت.
· محرومیت از طاعات و عبادات.
· احساس وحشت، تنگی و تنهایی در دل.
· برخورد و مواجه‌شدن با مشکلات.
· احساس ضعف و سستی در بدن.
· نابودی خیر و برکت.
· از دست‌دادن توفیق و یاری پرودگار.
· احساس تنگی و تنهایی در سینه.
· عادت‌گرفتن با گناهان.
· پستی و بی‌مایگی گنهگار نزد خداوند.
· پستی و فرومایگی گنهگار نزد مردم.
· لعنت‌گفتن حیوانات و چهارپایان بر گنهگار.
· ذلت و پستی.
· افتیدن مهر بر دل و مستحق‌شدن لعنت الهی.
· عدم اجابت دعاء.
· منتشر شدن فساد در خشکی و بحر.
· از بین رفتن غیرت و مردانگی.
· از بین رفتن شرم و حیا.
· فناء و یا زوال نعمات الهی.
· نازل‌شدن عذاب الهی.
· چیره‌شدن ترس و رعب در قلب گنهگار.
· افتیدن در دام شیطان.
· خاتمۀ بد.
· مواجه شدن با عذاب اخروی.
***
توبه و بازگشت از گناهان صغیره و کبیره طوری‌که یک امر و وجیبۀ الهی بر مسلمانان به شمار می‌رود، همچنان دارای فضیلت متعدد نیز می‌باشد که از آن جمله برخی از فضایل آن را می‌توان بر شمرد.
1- خداوند متعال توبه‌کنندگان را دوست دارد، طوری‌که فرموده است: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ﴾ [البقرة: 222] . «خداوند توبهکاران و پاکیزگان را دوست مىدارد. و توابون کسانی‌اند بکثرت توبه می‌کنند».
2- توبه سبب فلاح و کامیابی توبه‌کننده می‌گردد، طوری‌که خداوند متعال فرموده است:
﴿و توبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: 31]. «اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید».
3- توبه از صفات پیامبر آن و مؤمنین صالح است، طوری‌که الله تعالی توبۀ موسی علیه السلام را ذکر نموده، فرموده است: ﴿فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُۥ لِلۡجَبَلِ جَعَلَهُۥ دَكّٗا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقٗاۚ فَلَمَّآ أَفَاقَ قَالَ سُبۡحَٰنَكَ تُبۡتُ إِلَيۡكَ وَأَنَا۠ أَوَّلُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾ [الأعراف: 143]. «هنگامی‌که پروردگارش در برابر کوه جلوه‌گر شد آن را در هم کوبید و موسی بیهوش گردیده به زمین افتاد، وقتیکه به هوش آمد گفت: پروردگارا! تو منزهی من به سوی تو بر می‌گردم و من نخستین مؤمنان هستم».
و در مورد مؤمنین فرموده است: ﴿ٱلتَّٰٓئِبُونَ ٱلۡعَٰبِدُونَ ٱلۡحَٰمِدُونَ ٱلسَّٰٓئِحُونَ ٱلرَّٰكِعُونَ ٱلسَّٰجِدُونَ ٱلۡأٓمِرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱلنَّاهُونَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَٱلۡحَٰفِظُونَ لِحُدُودِ ٱللَّهِۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ١١٢﴾ [التوبة: 112]. «از جملۀ اوصاف این مؤمنان و سایر مسلمانان این است که توبه‌کننده، پرستنده، سپاسگزار گردنده، نماز‌گزار، دستور دهنده به کار نیک باز دارنده از کار بد وحافظ قوانین خدا می‌باشند، و مژده بده به این مؤمنان».
توبه مراتب مختلفی دارد که ذیلا بیان می‌گردد:
1- توبه و بازگشت نمودن از کفر بطرف ایمان که بزرگترین و مؤکد‌ترین انواع توبه به شمار می‌رود، طوری‌که خداوند متعال فرموده است: ﴿قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ إِن يَنتَهُواْ يُغۡفَرۡ لَهُم مَّا قَدۡ سَلَفَ﴾ [الأنفال: 38].
«به کسانى‌که کفر ورزیدهاند بگو اگر بازایستند آنچه گذشته است برایشان آمرزیده مىشود».
2 – توبه و بازگشت از کبائر.
3 – توبه و بازگشت از گناهان صغائر.
توبه طوری‌که مراتب دارد شرایط نیز دارد که تحقق یافتن آن‌ها در مؤثریت و قبولیت توبه مهم و ضروری می‌باشد، و آن شرایط عبارت‌اند از:
1- اخلاص و کسب رضای الله متعال. یعنی منظور و هدف توبه‌کننده از توبه‌اش تنها کسب رضامندی الله متعال، نایل‌شدن به عفو و گذشت او باشد، نه کدام هدف دیگر، مانند: ترس وب یم از حاکم و یا مردم، ریا و خود‌نمایی وغیره.
2- ندامت و پشیمانی از گناه، زیرا تنها احساس ندامت است که انسان را به توبه وادار ساخته و او را در توبه‌اش صادق نشان می‌دهد.
3- خود داری نمودن و یا باز ایستاد شدن از گناه، طوری‌که فعل و یا عمل گناه اگر عبارت از ترک فرض و یا واجبی از واجبات دینی باشد پس مفهوم خود داری نمودن از آن گناه این است که به فعل آن فرض و یا واجب فورا اقدام نماید.
بطور مثال شخصی‌که در گذشته با وصف معتقد بودن به فرضیت زکات و صاحب نصاب بودن، زکات مالش را نمیداد، پس شرط بالا ایجاب می‌نماید تا زکات مالش را تادیه نماید.
و یا اگر انسان در نیکی و احسان به پدر و مادرش در گذشته خود را مقصر می‌دانست پس باید تقصیر را ترک نموده به خدمت و احسان ایشان بشتابد.
و یا اگر انسان در صله رحمی با اقارب و خویشاوندانش خود را مقصر می‌دانست پس شرط سوم توبه ایجاب می‌نماید تا با ایشان صله رحمی نماید.
و اگر معصیت و یا عمل گناه عبارت از فعل حرام باشد پس شرط فوق ایجاب می‌نماید تا توبه‌کننده فورا از آن عمل خود داری نماید.
بطور مثال شخصی‌که در گذشته سود می‌خورد و یا شراب می‌نوشید و یا یک عمل نا شایستۀ اخلاقی را انجام می‌داد پس شرط فوق ایجاب می‌نماید تا توبه‌کننده آن عمل را ترک نماید.
و یا شخصی‌که در گذشته دروغ می‌گفت و در مال مردم و یا بیت المال خیانت میکرد پس شرط فوق ایجاب می‌نماید تا هرچه زود از دروغ و خیانت پرهیز نماید، و اگر توسط دروغ و یا فریب و تزویر مال و ثروتی را بدست آورده باشد پس باید آن اموال را به صاحبانش مسترد نماید.
اما بر خلاف شرط فوق شخصی‌که ادعای توبه را نماید ولی از فعل حرام اجتناب ننماید و یا به انجام‌دادن عمل فرض و یا واجب اقدام ننماید پس توبۀ آن مدار اعتبار نمی‌باشد.
4- عزم قاطع در آینده بر عدم عودت بطرف گناه.
5- توبه باید در زمان معین آن باشد، و زمان مشخص توبه دو زمان است:
الف- زمان خاص برای هر انسان که عبارت از فرا رسیدن اجل انسان است، یعنی توبه باید قبل از فرا رسیدن مرگ باشد، طوری‌که خداوند متعال فرموده است:
﴿وَلَيۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِينَ يَعۡمَلُونَ ٱلسَّئَِّاتِ حَتَّىٰٓ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّي تُبۡتُ ٱلۡـَٰٔنَ﴾ [النساء: 18]. «توبه کسانى‌که گناه مىکنند تا وقتىکه مرگ یکى از ایشان در رسد مىگوید اکنون توبه کردم پذیرفته نیست».
و نیز فرموده است: ﴿فَلَمَّا رَأَوۡاْ بَأۡسَنَا قَالُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَحۡدَهُۥ وَكَفَرۡنَا بِمَا كُنَّا بِهِۦ مُشۡرِكِينَ٨٤ فَلَمۡ يَكُ يَنفَعُهُمۡ إِيمَٰنُهُمۡ لَمَّا رَأَوۡاْ بَأۡسَنَاۖ سُنَّتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِي قَدۡ خَلَتۡ فِي عِبَادِهِۦۖ وَخَسِرَ هُنَالِكَ ٱلۡكَٰفِرُونَ٨٥﴾ [غافر: 84-85]. «پس چون عذاب ما را دیدند گفتند: تنها به الله ایمان آوردیم، و به معبودهایی که شریک او قرار داده بودیم، کافر شدیم. پس هنگامی‌که عذاب ما را دیدند، ایمان‌شان برای آن‌ها سودی نبخشید، (چنین) است سنت الله که در میان بندگانش گذشته است، و آنجا کافران زیان‌کار شدند».
2 – زمان عام برای تمام انسان‌ها که همانا طلوع آفتاب از طرف مغرب است، چنانچه پیامبر صل الله علیه و آله و سلم فرمودند: «لَا تَنْقَطِعُ الْهِجْرَةُ حَتَّى تَنْقَطِعَ التَّوْبَةُ، وَلَا تَنْقَطِعُ التَّوْبَةُ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا»[2]. «هجرت به پایان نمی‌رسد تا اینکه توبه به پایان رسد، و توبه به پایان نمی‌رسد تا اینکه آفتاب از طرف مغرب براید».
زمانی‌که آفتاب از طرف غروب طلوع نماید، پس دروازۀ توبه مسدود می‌گردد چنانچه خداوند متعال فرموده است: ﴿يَوۡمَ يَأۡتِي بَعۡضُ ءَايَٰتِ رَبِّكَ لَا يَنفَعُ نَفۡسًا إِيمَٰنُهَا لَمۡ تَكُنۡ ءَامَنَتۡ مِن قَبۡلُ أَوۡ كَسَبَتۡ فِيٓ إِيمَٰنِهَا خَيۡرٗا﴾ [الأنعام: 158]. «روزى‌که پارهاى از نشانههاى پروردگارت [پدید] آید کسى که قبلا ایمان نیاورده یا خیرى در ایمان‌آوردن خود به دست نیاورده ایمان آوردنش سود نمىبخشد».
***
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر