بررسی صفت معیت الله با آفریدگانش
اول: تعریف معیت در زبان عربی
شیخ الإسلام می‌گوید: کلمهٔ «مع» (= همراه، با) زمانی که به صورت بی‌قید ذکر شود در لغت تنها برای همراهی است و تماس و مجاورت از سمت راست یا چپ لازمهٔ آن نیست؛ پس اگر با مفهومی از مفهومها مقید شود بر همراهی در همان مفهوم دلالت می‌کند. گفته می‌شود: پیوسته می‌رفتیم و ماه با ماه بود، یا و ستاره با ما است. و گفته می‌شود: این کالا همراه (مال) من است برای اینکه با تو در یک جا قرار دارد حتی اگر آن کالا بالای سر تو باشد. بنابراین الله به صورت واقعی با آفریدگانش است در حالی که در حقیقت بالای عرش است»([1])، و در جای دیگر می‌گوید: «اگر گفته شود این با آن است؛ یعنی یکجا و همراه و درکنار آن است و به این معنی نیست که یکی نزدیک دیگری باشد یا اینکه در آن آمیخته باشد. به همین دلیل وقتی گفته می‌شود: او (الله) با آنها است یعنی علم و قدرت و چیرگی‌اش آنها را در برگرفته است، با اینکه وی بالای عرش خویش است چنانکه قرآن و سنت از آن خبر داده‌اند»([2]). ابن قیم ـ رحمه الله ـ می‌گوید: همانا «مع» در زبان عربی به همراه بودنی گفته می‌شود که مناسب باشد و بر اساس تفاوت متعلقات و همراهی شونده فرق می‌کند، پس اینکه نفس انسان با او باشد به‌گونه‌ای است، و اینکه دانش و توان و قدرتش با وی باشد به گونه‌ای دیگر است و اینکه همسرش با وی باشد به شکلی است و اینکه امیر و رئیس‌اش با او باشد به شکلی دیگر است. بنابراین در تمامی اینها معیت و همراهی ثابت است با وجود تنوع و اختلاف میان آنها؛ مثلاً این حرف درست است که گفته شود زن با او است (زن اوست) در حالی که میانشان مسافت بسیاری است و همچنین گفته شود: «مع فلان دار کذا وضیعته کذا» (فلانی خانهٔ آنچنان دارد و روستایش اینچنین است).
به نصوص معیت که در قرآن آمده بنگر: ﴿مُّحَمَّدٞ رَّسُولُ ٱللَّهِۚ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥٓ أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلۡكُفَّارِ﴾ [الفتح: ٢٩] «محمّد رسول خداست و همراهانش، در برابر كفّارِ [جنگ طلب] محکم و نیرومندند» و اين سخن خداوند: ﴿يُنَادُونَهُمۡ أَلَمۡ نَكُن مَّعَكُمۡ﴾ [الحديد: ١٤] «به آنان مىگويند: مگر نه اينكه [در دنيا] همراه شما بوديم؟» و این سخن خداوند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَكُونُواْ مَعَ ٱلصَّٰدِقِينَ ١١٩﴾ [التوبة: ١١٩] «اى ايمان آوردگان، از خدا پروا كنيد و با راستان همگام باشيد» و سخن خداوند: ﴿فَأَنجَيۡنَٰهُ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥ﴾ [الاعراف: ٧٢] «سرانجام او و همراهانش را به رحمت خود نجات داديم» و سخن خداوند: ﴿فَلۡتَقُمۡ طَآئِفَةٞ مِّنۡهُم مَّعَكَ﴾ [النساء: ١٠٢] «بايد گروهى از آنان مسلّح با تو به [نماز] ايستند» و آیه‌های بسیار دیگر. آیا یکی از این موارد معنای مخلوط شدن و به‌هم رسیدن و آمیختن را می‌رساند، پس چگونه حقیقت معیت دربارهٔ پروردگار متعال چنین خواهد بود که ادعا شود مجاز است نه حقیقت؛ بنابراین در این زمینه چیزی که بیانگر این باشد که ذات الله عزوجل در آنها وجود داشته یا به هم رسیدنی و اختلاط و مجاورتی در کار است، به هیچ وچه وجود ندارد و حد اکثر چیزی که (مع) می‌رساند: همراهی و توافق و تقارن در امری از امور است و این نزدیکی در هر جایگاهی بر اساس لوازم مربوط به آن متفاوت است»([3]).
دوم: معنای همراهی الله با آفریدگانش
شیخ الإسلام ابن تیمیه : می‌گوید: «پس الله در حقیقت با آفریدگانش است در حالی که در حقیقت بر عرش خویش است، سپس احکام این همراهی بر اساس موقعیت‌ها متفاوت است، پس هنگامی که الله فرمود: ﴿يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا...﴾ «هرچه در زمين نفوذ كند و يا از آن برآيد، [همه را] مىداند...» تا آنجا که می‌فرماید: ﴿وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ...﴾ [الحديد: ٤] «و هرجا كه باشيد، همراه شماست» ظاهر خطاب بیانگر این است که مفهوم این همراهی و مقتضای آن چنین می‌باشد که وی نسبت به شما آگاهی دارد، بر شما گواه و چیره است و نسبت به شما علم دارد و این معنای قول سلف است که می‌گویند: الله با علمش با آنها است و این ظاهر و حقیقت خطاب است.
همچنین در این سخن خداوند: ﴿مَا يَكُونُ مِن نَّجۡوَىٰ ثَلَٰثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمۡ﴾ «هيچ نجوايى ميان سه نفر نيست، مگر اينكه چهارمين نفرشان خداست» تا آنجا که می‌فرماید: ﴿هُوَ مَعَهُمۡ أَيۡنَ مَا كَانُواْ﴾ [المجادلة: ٧] «هرجا كه باشند، [نجوايى نمىكنند،] مگر اينكه خدا با آنان است» و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یار غارش می‌فرماید: ﴿لَا تَحۡزَنۡ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَنَا﴾ [التوبة: ٤٠] «اندوهگين مباش، كه خدا با ماست» این معیت و همراهی نیز حقیقت و بنا بر ظاهرش است و وضعیت بیانگر این است که حکم و معنای این همراهی در اینجا اطلاع و یاری و تأیید است»([4]).
در جایی دیگر می‌گوید: «معنای ﴿وَهُوَ مَعَكُمۡ﴾ (و او با شما است)، این نیست که وی با مخلوقاتش آمیخته است زیرا هیچ توجیهی از نظر لغوی ندارد و بر خلاف چیزی است که سلف امت بر آن اجماع نموده‌اند و خلاف چیزی است که الله آفریدگانش را بر آن سرشته است، بلکه ماه که نشانه‌ای از نشانه‌های الله و از کوچک‌ترین مخلوقاتش است و در آسمان قرار دارد همراه با مسافر و غیر مسافر است هر جا که باشد و خداوند سبحان بالای عرش خویش بر آفریدگانش نظارت داشته و بر آنها چیره و نسبت به آنها آگاه است به اضافهٔ معانی دیگری که به ربوبیت الله مربوط می‌شود.
تمامی سخنانی که الله بیان نموده که وی بالای عرش است و او با ما است حقیقتی است که نیاز به تحریف ندارد اما گمان‌های دروغین از آن پرهیز می‌کنند، مانند اینکه گمان می‌کنند که ظاهر سخنش: «في السماء» آسمانی است که او را در بر گرفته یا بر وی سایه افکنده است و این به اجماع اهل علم و ایمان باطل است»([5]).
ابن قیم می‌گوید: «هنگامی که گفته می‌شود الله با مخلوقاتش است به صورت عموم، از ملزومات آن آگاهی‌اش نسبت به آنان و اداره آنها و قدرت بر آنها می‌باشد و هنگامی که این همراهی به صورت خاص باشد مانند این سخن خداوند: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ﴾ [النحل: ١٢٨] «محقّقاً خدا همراه (حامى) پرواپيشگان و نيكوكاران است» از ملزومات این همراهی، یاری و تأیید و کمک به آنها است»([6]).
سوم: انواع معیت و دلیل‌های آن
معیت و همراهی الله متعال با آفریده‌هایش دو نوع است: ۱- عمومی ۲- ویژه
۱- همراهی عمومی: چیزی است که احکام آن شامل تمامی آفریده‌ها می‌شود به این معنی که الله با تمامی آفریده‌هایش است و از وضعیتی که دارند آگاه است و هیچ نهانی در زمین یا آسمان بر وی پنهان نمی‌ماند و مقتضای آن قدرت خداوند بر آنها و ادارهٔ و احاطهٔ آنها است»([7]).
از جمله دلیل‌های این نوع همراهی:
سخن خداوند متعال: ﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۖ مَا يَكُونُ مِن نَّجۡوَىٰ ثَلَٰثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمۡ وَلَا خَمۡسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمۡ وَلَآ أَدۡنَىٰ مِن ذَٰلِكَ وَلَآ أَكۡثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمۡ أَيۡنَ مَا كَانُواْۖ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُواْ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٌ﴾ [المجادلة: ٧] «آيا توجّه نكردهاى كه خدا آنچه در آسمانها و زمين است مىداند؟ هيچ نجوايى ميان سه نفر نيست، مگر اينكه چهارمين نفرشان خداست و نه ميان پنج تن، مگر اينكه ششمين نفرشان خداست؛ نه هم كمتر و نه بيشتر از اين تعداد، هرجا كه باشند، [نجوايى نمىكنند،] مگر اينكه خدا با آنان است؛ آنگاه روز رستاخيز از اعمالى كه كردهاند باخبرشان خواهد كرد؛ كه خدا به هر چيزى داناست». خداوند این سخن را با علم، گشوده و با علم نیز به پایان رسانده است و به همین دلیل ابن عباس و ضحاک و سفیان ثوری و امام احمد گفته‌اند که خداوند با علم خویش با آنها است.
این سخن خداوند: ﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعۡرُجُ فِيهَاۖ وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾ [الحديد: ٤] «اوست كه آسمانها و زمين را طى شش دوران آفريد؛ آنگاه بر عرشِ [تدبير] مستقر گشت؛ هرچه در زمين نفوذ كند و يا از آن برآيد، و هرچه از آسمان فرود آيد يا در آن صعود كند، [همه را] مىداند؛ و هرجا كه باشيد، همراه شماست؛ و خدا به آنچه مىكنيد، بيناست».
سخن خداوند: ﴿يَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱلنَّاسِ وَلَا يَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمۡ إِذۡ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرۡضَىٰ مِنَ ٱلۡقَوۡلِۚ وَكَانَ ٱللَّهُ بِمَا يَعۡمَلُونَ مُحِيطًا﴾ [النساء: ١٠٨] «[خيانتهاى خود را] از مردم پنهان مىكنند، و[لى] از خدا نمىتوانند پنهان دارند و آنگاه كه گفتارى خلافِ پسند خدا را شبانه در دل مىپرورند، خدا حاضر است، و به آنچه مىكنند احاطه دارد»
۲- همراهی ویژه: که مقتضای آن یاری و تأیید و کمک‌رسانی الله به بندگانش است.
از دلیل‌های آن:
سخن خداوند متعال: ﴿إِذۡ يَقُولُ لِصَٰحِبِهِۦ لَا تَحۡزَنۡ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَنَا﴾ [التوبة: ٤٠] «آنگاه که به معاشر خود [ابوبكر] مىگفت: اندوهگين مباش، كه خدا با ماست»
سخن خداوند متعال: ﴿إِنَّنِي مَعَكُمَآ أَسۡمَعُ وَأَرَىٰ﴾ [طه: ٤٦] «من با شما هستم، مىشنوم و مىبينم»
سخن خداوند متعال: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ﴾ [النحل: ١٢٨] «محقّقاً خدا همراه (حامى) پرواپيشگان و نيكوكاران است».
سخن خداوند متعال: ﴿وَٱصۡبِرُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ﴾ [الانفال: ٤٦] ([8]) «پايدار باشيد، كه خدا با شكيبايان [و پايداران] است».
دلیل از سنت: حدیث ابوهریره رضی الله عنه قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله و سلم يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: «أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي، وَأَنَا مَعَهُ إِذَا ذَكَرَنِي، فَإِنْ ذَكَرَنِي فِي نَفْسِهِ ذَكَرْتُهُ فِي نَفْسِي، وَإِنْ ذَكَرَنِي فِي مَلَإٍ ذَكَرْتُهُ فِي مَلَإٍ خَيْرٍ مِنْهُمْ» أخرجه الشيخان [البخاری برقم (7405) و مسلم (2675)]. یعنی: من نزد گمان بنده ام به خودم هستم و من با او هستم هرگاه مرا یاد کند پس اگر مرا نزد خویش یاد کند او را نزد خودم یاد می کنم و اگر مرا در جمعی یاد کرد او را در جمعی بهتر از آنان یاد می کنم.
چهارم: جدا بودن الله متعال از آفریده‌هایش و پاسخ به حلولی‌ها:
پیش از این، گفته شد که اثبات همراهی الله با آفریده‌هایش، اختلاط و آمیختن ذاتی را نمی‌رساند پس آنکه تکبر کرده و ادعا کند که همراهی الله با آفریده‌هایش مستلزم حلول و اختلاط است از چند راه ادعایش رد می‌شود:
اول: اینکه نه ظاهر لفظ و نه حقیقت آن بیانگر این نیست که الله سبحانه و تعالی با آفریده‌هایش اختلاط کرده و در آنها آمیخته است و لفظ «مع» به هیچ عنوان بیانگر چنین چیزی نیست، چه رسد که حقیقت و موضوع لفظ اینگونه باشد.
دوم: اینکه الله سبحان در قرآن به صورت کاملا آشکار بیان نموده که وی بالای آسمان‌هاست و بر عرش قرار گرفته است و از مخلوقاتش جدا است، و فرشتگان به سوی وی بالا رفته و از نزدش فرود می‌آیند، و او مسیح را نزد خویش بالا برده، و سخنان نیکو به سویش بالا می‌روند و دیگر نصوصی که دلیل جدا بودن الله از آفریده‌هایش و قرار گرفتن بر عرش می‌باشد و این نصوص محکم می‌باشند و باید متشابه را با آنها رد نمود در حالی که شما محکم را با متشابه رد کرده و همه را مجاز قرار داده‌اید([9]).
سوم: خداوند سبحان خبر داده که وی بالای آسمانها بر عرش خویش قرار دارد و او با آفریده‌هایش است هرکجا که باشند و از آنچه انجام می‌دهند آگاه است و اینها را در این سخنش بیان می‌فرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعۡرُجُ فِيهَاۖ وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ ٤﴾ [الحديد: ٤] ([10]) «اوست كه آسمانها و زمين را طى شش دوران آفريد؛ آنگاه بر عرشِ [تدبير] مستقر گشت؛ هرچه در زمين نفوذ كند و يا از آن برآيد، و هرچه از آسمان فرود آيد يا در آن صعود كند، [همه را] مىداند؛ و هرجا كه باشيد، همراه شماست؛ و خدا به آنچه مىكنيد، بيناست»
چهارم: اینکه الله متعال بیان نموده که او آسمانها و زمین و آنچه میان آندو است را آفریده و پادشاهی آسمانها و زمین از آن اوست و در زمین در قیامت در قبضهٔ او است و آسمانها در دست راستش پیچیده شده است و این نصوص صراحتاً بیا می‌کند وی از آنها جدا بوده و در آنها واقع نگشته است.
پنجم: اینکه: لفظ معیت و همراهی در کتاب الله به صورت عمومی و ویژه آمده است ـ چنانکه بیان شد ـ پس اگر مراد این بود که الله با ذات خویش همراه با هر چیزی است این عمومیت با تخصیص در تناقض قرار می‌گرفت زیرا می‌دانیم که منظور از این سخن خداوند ﴿إِذۡ يَقُولُ لِصَٰحِبِهِۦ لَا تَحۡزَنۡ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَنَا﴾ [التوبة: ٤٠] «آنگاه که به معاشر خود [ابوبكر] مىگفت: اندوهگين مباش، كه خدا با ماست» ویژه نمودن ابوبکر ي می‌باشد و دشمنان کافرشان در این آیه داخل نیستند و دیگر نصوصی که همراهی ویژه را می‌رساند اینگونه هستند و به آنچیزی که به خاطرش نص وارد شده اختصاص دارند نه چیزهای دیگر([11]).
پایان
27 جمادي الثاني 1436هـ
27 فروردین/حمل 1394
16 آوريل 2015م
تماس با ما: contact@mowahedin.com
[1] - مجموع الفتاوی ۵/۱۰۲
[2] - مصدر قبلی ۵/۴۹۹
[3] - مختصر الصواعق ص ۴۹۱-۴۹۲
[4] - مجموع الفتاوی ۵/۱۰۳-۱۰۴
[5] - مجموع الفتاوی ۲/۱۴۲ (العقیدة الواسطیة)
[6] - مختصر الصواعق ص ۴۹۲
[7] - نگا: مجموع الفتاوی شیخ الإسلام ۱۱/۲۴۹-۲۵۰ و مختصر الصواعق ص ۴۹۲
[8] - الواسطیة مع شرحها للفوزان ص ۶۷
[9] - مختصر الصواعق ص ۴۹۱
[10] - نگا: الواسطیة مع شرحها للفوزان ص ۹۷
[11] - نگا: شرح حدیث نزول ص ۳۵۹
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر