فصل چهارم
مهم‌ترین کتاب‌های معتمد تاریخی
هرکسی بخواهد از منابع موثق تاریخی اطلاع یابد، می‌تواند به کتاب‌های تاریخی و حدیثی که مخصوص شرح حال بزرگان و افراد برجسته است مراجعه کند، خواه کتاب‌هایی باشند که مؤلفان آن خود را ملزم به ذکر روایت‌های صحیح کرده‌اند یا این که روایت صحیح و ضعیف آورده و صحت و ضعف آن را بیان داشته‌اند، مطالعه این نوع کتاب‌ها انسان را از بار تحقیق و پژوهش سبکدوش می‌کند، اما کتاب‌هایی که صاحبان‌شان مطالب آن را با سند ذکر کرده‌اند اما صحت و ضعف آن را بیان نداشته‌اند، باید مطالعه‌کننده به صحت مطالب مطمئن باشد. اینک بعضی از منابع تاریخی که می‌توان در خواندن و ترتیب تاریخ اسلامی به آن اعتماد کرد را نام می‌بریم:
1- الطبقات الکبری اثر ابن سعد متوفای 230 هـ
کتاب مذکور در این مورد کتاب مهمی است، چون مؤلف رحمه الله روایت‌ها را با سندشان ذکر می‌کند، و خواننده اگر توانایی دارد باید این اسانید را بررسی نماید، و یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب مذکور این است که از قدیمی‌ترین کتب و منابع سیرت نبوی و تراجم و اخبار است، مؤلف کتاب در قرن دوم هجری بوده است. و خواننده باید از روایات واقدی ([1])و دیگر راویان ضعیف و متروک برحذر باشد یا در مورد آنچه نمی‌داند از علما بپرسد([2]).
گرچه تاریخ خلیفه بن خیاط از کتاب «الطبقات» کوچکتر است؛ اما مطالبی که در مورد فتنه‌ها و آنچه در زمانی صحابه روی داده است ذکر نموده اغلب سالم‌تر و صحیح‌ترند.
3- تاریخ الأمم والملوک معروف به تاریخ طبری
کتابی است مملو از اخبار و روایات، اما درست و نادرست را جمع‌آوری کرده، ولی در این مورد ملامتی بر طبری نیست، چون او این روایات را با سند ذکر کرده است و هرکس سند ذکر کند حواله داده و مسئولیت را از خود به دیگری حواله کرده است، و این مطلب را به صورت واضح در مقدمه کتاب بیان نمودیم([3]).
4- البدایه والنهایه تألیف امام حافظ ابن کثیر رحمه الله
صاحب تفسیر معروف قرآن، گرچه کتاب البدایة والنهایة مطالب را از بعضی از کتاب‌ها و منابع گذشته نقل می‌کند، اما اهمیت آن در این است که ابن کثیر در مورد بسیاری از روایت‌های تاریخی اظهار نظر می‌کند و صحت یا ضعف آن را بیان می‌نماید. و بهترین چاپ این کتاب چاپ دار هجر تحت نظر دکتر عبدالله ترکی است.
تاریخ بزرگی است که مختص علمای صحابه است که به دمشق آمده‌اند و دیگر کسانی که تا دوران مؤلف به دمشق آمده‌اند، و این کتاب برای هر واقعه‌ای که بیان کرده سندش را ذکر نموده است.
6- «تاریخ الإسلام» شمس الدین ذهبی رحمه الله
کتاب بزرگ و سودمندی است و داستان تاریخ اسلامی ما را کاملاً تعریف می‌کند و مهم‌ترین رخدادها و نمادهای آن را ذکر می‌کند و اظهار نظرهای حافظ ذهبی در مورد بعضی از اخبار تاریخی و احادیث و روایت‌ها به ارزش کتاب افزوده است.
ذهبی توانایی زیادی در علم حدیث و جرح و تعدیل داشته است و او از ائمه‌ی بزرگ این فن به شمار می‌آید.
و دکتر بشار عواد این کتاب را تحقیق کرده است، و بهترین چاپ آن همین چاپی است که با تحقیق دکتر عواد چاپ شده است.
7- سیر أعلام النبلاء حافظ ذهبی
کتاب مفیدی است سیرت و اخبار مهم‌ترین شخصیت‌هایی را ذکر می‌کند که تاریخ اسلامی از اول دوران صحابه تا اندکی پیش از وفات مؤلف به خود دیده است، و بخشی خاصی در مورد سیره‌ی پیامبر و تاریخ خلفای چهارگانه به آن ضمیمه کرده است، و بهترین چاپ آن چاپ مؤسسه‌ی الرساله است.
کتاب مهم و مفیدی است و ابن شبه رحمه الله اسانید اغلب حوادث و اخبار تاریخی را بیان کرده است، و روایات زیاد و مهمی در مورد فتنه و شهادت عثمان در آن ذکر شده است، و چیزهایی از کتاب در بعضی جاها افتاده چون بخشی از نسخه‌ی خطی آن گم شده است، به عنوان مثال موضوع خلافت ابوبکر صدیق رضی الله عنه در کتاب وجود ندارد[4].
10- المنتظم فی التاریخ ابن جوزی
11- العواصم من القواصم ابوبکر بن العربی
که شیخ محب الدین خطیب رحمه الله این کتاب را تحقیق نموده و بر آن تعلیقاتی دارد، و این کتاب ده‌ها بار به چاپ رسیده و مورد قبول عام و خاص واقع شده است، چون مؤلف کتاب جایگاه خاصی دارد؛ زیرا وی یکی از ائمه‌ی اسلام است، و از طرفی در کتاب دلایل روشن و پاسخ‌هایی خوبی به پرسش‌های زیادی داده شده است، پس کتاب در نوع خود بی‌نظیر است، هر شبهه‌ای را مطرح می‌کند و سپس به آن پاسخ می‌گوید.
این‌ها مهم‌ترین کتاب‌هایی بود که به بیان تاریخ و رویدادهای اسلامی پرداخته‌اند، و علاوه از این‌ها کتاب‌های زیادی است که در گذشته و حال در این موضوع به تحریر درآورده شده اند.
ناگفته نماند که کتاب‌هایی هست که به موضوع تاریخ اختصاص ندارند، اما بعضی از وقایع مهم در آن ذکر شده‌اند به خصوص برهه‌‌ی نخستین تاریخ اسلامی که کتاب‌هایی مانند کتاب‌های حدیث و مسانید و معاجم به آن پرداخته‌اند که مهم‌ترین این کتاب‌ها عبارتند از:
1- صحیح بخاری.
2- صحیح مسلم.
3- سنن اربعه (ابوداود و نسائی و ترمذی و ابن ماجه).
4- مسند امام احمد بن حنبل.
5- المصنف ابن ابی شیبه.
6- المستدرک حاکم نیشابوری. اما باید احادیث ضعیف را مورد ملاحظه قرار داد.
همچنین کتاب‌هایی به بیان شرح حال صحابه و اهل بیت پرداخته‌اند که مهم‌ترین و فراگیرترین آن عبارتند از:
1- «الاستیعاب فی معرفة الأصحاب» ابن عبدالبر.
2- «اسد الغابة» ابن اثیر.
3- «الإصابه فی تمییز الصحابه» ابن حجر عسقلانی.
این کتاب‌ها بسیاری از اخبار و روایات را در خود دارند، باید دانست که این اخبار و روایت‌ها خواه در کتاب‌های تاریخ آمده باشد خواه در کتاب‌های حدیث باید زیر ذره‌بین تحقیق و بررسی قرار گیرند و اسانید آن از لحاظ جرح و تعدیل بررسی شود، تا صحیح و ضعیف آن مشخص شود، مگر آن که در صحیحین (بخاری و مسلم) آمده باشند.
و کتاب‌های معاصر: بعضی از پژوهشگران روایت را نقد و پالایش کرده‌اند و صحیح و ضعیف آن را بیان نموده‌اند، در اینجا به بعضی از مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته شده در این موضوع اشاره می‌کنیم:
کتاب‌های دکتر علی بن محمد صلابی
1- الانشراح ورفع الضیق فی سیرة ابی‌بکر الصدیق.
2- فضل الخطاب فی سیرة أمیر المؤمنین عمر بن خطاب: شخصیته وعصره.
3- تیسیر الکریم المنان فی سیرة عثمان بن عفان.
4- اسمی المطالب فی سیرة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب.
5- أمیر المؤمنین حسن بن علی.
6- معاویة بن أبی سفیان.
7- عمر بن عبدالعزیز.
8- الدولة الأمویه عوامل الأزدهار وتداعیات الانهیار.
و همچنین کتاب‌های مهم دیگری نیز هست، مانند:
1- موسوعة التاریخ الإسلامی محمود محمد شاکر.
2- سلسله کتاب‌های محمود محمد شاکر که درباره‌ی شخصیت‌های اسلامی نوشته است.
3- سیره‌ی سیده عائشه أم المؤمنین. ندوی
4- احداث و احادیث فتنة الهرج. دکتر عبدالعزیز دخان کتاب بسیار مهمی است در مورد وضع صحابه در برابر فتنه‌هایی که روی داده، و بیشتر روایت‌هایی که در این مورد آمده را نقد و بررسی کرده است، و فتنه را تعریف و اسباب و آثار آن را بیان داشته و موضوع صحابه را در برابر آن متذکر شده و نیز توضیح داده که مسلمان باید در خصوص آن فتنه‌ها چه موضعی اتخاذ کند، و کتاب مزبور رساله «تز» دکترا است و مکتبة الصحابه شارجه آن را چاپ کرده است.
5- «حقبة من التاریخ» عثمان خمیس: این یکی از مهم‌ترین کتاب‌های معاصر به شمار می‌رود که مؤلف صحیح‌ترین اخبار و روایاتی را که مربوط به یکی از مهم‌ترین دوران تاریخ اسلامی می‌باشد جمع‌آوری کرده است، یعنی دوران بعد از وفات پیامبر تا شهادت حسین رضی الله عنه را با ارائه دیدگاه‌ها و ترجیح بین آن مورد بررسی قرار داده است. این کتاب بارها چاپ شده است و بهترین چاپ آن چاپ مکتبه‌ی امام بخاری در اسماعیلیه مصر است.
6- «تحقیق مواقف الصحابة من الفتن» دکتر محمد امحزون: این کتاب تز دکترا است و پژوهشگر در آن مهم‌ترین روایات و آثاری را که مربوط به دوران خلافت خلفای چهارگانه است مورد بحث و بررسی قرار داده است. دار طیبه و مکتبة الکوثر ریاض آن را چاپ کرده اند.
7- «عصر الخلافة الراشدة» دکتر اکرم ضیاء العمری: کتابی است که روایات تاریخی را به دور از هر گونه تعصب و تساهل نقد می‌کند. مکتبه‌ی العبیکان چاپ چهارم آن را به عهده گرفته است.
8- «أخطاء یجب أن تصحح من التاریخ» اثر دکتر جمال عبدالهادی و خانم دکتر وفاء جمعه.
زنجیره‌ی از کتاب‌ها هستند که مفاهیم غلطی که نزد برخی از نویسندگان یا بعضی از خوانندگان معروف است، و عامدانه تاریخ اسلامی را مشوه کرده‌اند، را مورد بررسی قرار می‌دهد.
1- «التاریخ الإسلامی مواقف وعبر» دکتر عبدالعزیز حمیدی.
2- «عبدالله بن سبأ وأثره فی أحداث الفتنة فی صدر الإسلام» اثر شیخ سلیمان العودة.
3- «لماذا یزیفون التاریخ ویعبثون بالحقائق» اسماعیل کیلانی.
4- «أثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین» دکتر بشار عواد معروف.
5- «منهج کتابة التاریخ الإسلامی» محمد صامل سلمی.
6- «ابومخنف ودوره فی نشأة الکتابة التاریخیة» علی کامل القرعان.
7- «المؤرخون العرب والفتنة الکبری» دکتر عدنان ملحم.
8- «مرویات أبی مخنف فی تاریخ الطبری» دکتر یحیی ابراهیم الیحیی.
9- «إعلام الأنام بما یجب نحو الأعلام». محمد عبدالحمید حسونه.
[1]- محمد بن عمر واقدی، خلاصه‌ی سخن در مورد او این است که وی متروک است، چنان‌که ذهبی در المغنی 2 / 619 تصریح کرده و می‌گوید: همه به ترک او اجماع کرده‌اند و همچنین حافظ ابن حجر در التقریب ص 498 می‌گوید: با وجود دانش فراوانی که داشت متروک است در سال 207 هـ وفات یافت.
[2]- دکتر جمال بن فرحان صاولی کتابش «الأحادیث الواردة فی کتاب الطبقات الکبری لابن سعد» را به ما هدیه نمود.
[3]- توصیه می‌کنیم آنچه در مورد تاریخ طبری نوشته شده مطالعه شود، از مهم‌ترین پژوهش‌ها در مورد تاریخ طبری می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
(1) کتاب «مرویات أبی مخنف فی تاریخ الطبری عصر الخلافة الراشدة» تألیف دکتر یحیی بن ابراهیم الیحیی.
(2) کتاب تحقیق مواقف الصحابة في الفتنة من مرویات الإمام الطبری والمحدثین، محمد أمحزون.
[4]- نگا: منهج التاریخ الإسلامی محمد صامل السلمی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر