د – شاه نعمت الله ولی (730، 731- 827،834)

 

د – شاه نعمت الله ولی (730، 731- 827،834)

سیّد نور الدین نعمت الله بن عبدالله از عرفای معروف قرن هشتم و نهم هجری است که در ربیع الأول 730-731 هجری قمری در شهر حلب به دنیا آمد، و در بین سالهای 827 تا 834 در کرمان به سرای جاویدان شتافت. تحصیل مقدّمات علوم را نزد شیخ رکن الدین شیرازی فرا گرفت و علم بلاغت را بر شیخ شمس الدّین مکّی و حکمت را بر سیّد جلال خوارزمی و اصول فقه را بر قاضی عضد الدین ایجی آموخت. چند سفر به مکّه و مدینه مشرّف شد و مدتها به ریاضت و تصفیه باطن پرداخت و در آخر در مکّه از دست شیخ عبدالله (امام) یافعی، از مشاهیر نویسندگان و مؤرّخین صوفیّه و عارف عصر، خرقه پوشید و به مراد خویش نائل آمد و بقیه عمر را در سمرقند، هرات و یزد بسر آورده و عاقبت در قصبه ماهان کرمان اقامت گزیده و به تربیت و ارشاد پرداخت[1].

سلسلۀ طریقت او را نعمت اللهیّه می‌نامند و اکثر سلاسل صوفیه ایران منشعب از آن جناب و وابسته به ایشان می‎باشند.

شاه نعمت الله در شاعری و نویسندگی دست توانایی دارد، اگرچه از شعر و نثر برای بیان عقاید و مراحل و مقامات صوفیّه استفاده می‎کند، ولی به قالب و الفاظ توجّه چندانی ندارد و به معانی و مفاهیم معنوی آنها می‎اندیشد. شاه نعمت الله دارای رسائل فراوانی است که رموز و مسائل تصوّف در آنها شرح داده شده است.

این صوفی بزرگ به خلفای راشدین بسیار احترام می‌گذارد و در اشعار خود این‎چنین یاران رسول صل الله علیه و آله و سلم  را می‌ستاید:

1- اشعاری در وصف خلفای راشدین

ای که هستی مُحبّ آل علی                       رهِ سنّی گزین که مذهب ماست         رافضی[2] کیست؟ دشمن بوبکر          هرکه او، هر چهار دارد دوست        دوست دار صحابه‎ام به تمام          مذهب جامع از خدا دارم             نعمت اللهم وز آل رسول		مؤمن کاملیّ و بی بَدَلی ورنه گم گشته‎ای و در خللی خارجی کیست؟ دشمنان علی امّت پاک مذهب است و ولی یار سنّی و خصم معتزلی[3] این هدایت بُوَد مرا ازلی چاکر خواجه‎ام خفّی و جلی[4]

(1499)

2- چهار یار، چهار اسم یک مسمی

در غزلی، چهار یار نبی، چهار اسم یک مسمّی و چهار مرتبه نزولی یک حقیقت می‌باشند.

به کام مااست مَی وجام وجسم وجان هرچار حباب و قطره و دریا وموج را دریاب چهارحرف بگیر وخوشی بگو الله حریف سرخوش وساقی مست‌وجام وشراب چهار طبع مخالف موافقت کردند یکی است اول و آخر چو ظاهر و باطن تمام دُنیی و عُقبی و صورت و معنی چهار یار رسولند دوستان خدا چهار مرتبه سیّد تنزّلی فرمود

چه خوش بود که بُوَد ما وآنچنان هر چار به عین ما نظری کن یکی است آن هر چار یگانه باش و یکی را روان بخوان هر چار امید هست که باشند جاودان هر چار ببین موافقت این مخالفان، هر چار چهار اسم و مسمّا یکی بدان هر چار فدای عشق شما می‌کنم روان هر چار به دوستی یکی دوستدارشان هر چار ترقّیی کن و می جو ز عاشقان هر چار[5]

(804)

در ابیات فوق، تبیین تنزّل مراتب وجود، از مقولۀ وحدت وجودی نیست بلکه توضیح سنخیّت چهار یار، با پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم  است.

3- «یار غار» بازتابی از تقرّب به خداوند

«یار غار» بازتابی از تقرّب به خداوند است و یار غار چهار جلوه صوری دریای معنوی و چهار انعکاس، از انوار خورشید حقیقتند:

                   یک هویت در مراتب می‎نماید صد هزار      

                                           عارفانه آن یکی در هر یکی خوش می‫شمار

                   نزد ما موج و حباب و قطره و دریا یکی است

                                            آب یکی معنی بُوَد هم صورتش ناچار، چار

                   در شب تاریک امکان نور می‎بخشد به ماه                      

                                           می‎نماید روز روشن آفتابی بی‎غبار

                   عشق بندی می‌کنی باری خیال روی او                

                                           آنچنان خوش صورتی بر نور دیده می‫نگار

                   مجلس عشق است و رندان مست و ساقی درحضور   

                                           حیف باشد در چنین وضعی که باشی در خمار

                   شکل قوسَین از خط محور نماید دایره                    

                                           سِرّ «أَو أَدنی»[6] طلب کن تا بیابی یار غار

                   عقل و جان و سیّد و بنده به هم آمیختند  

                                           آنچنان گنجی که مخفی بود گشته آشکار

(813)

یکی بودن چهار یار، همان وحدت در کثرت است، وحدت از نظر صفات و ارزشها نه به معنی اتّصال قطره به دریا (وحدت ذاتی).

درغزلی شیوا، چهار یار، چهار حضرت در یک حضرتند:

چار حضرت در یکی حضرت نگر ما می خمخانه را کردیم نوش                چشم بینا گر ترا داده خدا                  عالمی را نقش بسته در خیال            دنی و عقبی به همدیگر ببین           رحمت او داده عالم را وجود         در خرابات مغان در نه قدم		نعمت الله بین و آن نعمت نگر همدم ما شو دمی همّت نگر دیده بگشا حضرت عزّت نگر گر نظر داری در این قدرت نگر در وجود این و آن حکمت نگر عالم باشد رحمتش، رحمت نگر سیّد مستان آن حضرت نگر

(806)

4- نور مصطفی و سرّ مرتضی دو سرچشمه بزرگ عرفان

نور مصطفی و سرّ مرتضی (علی)  دو سرچشمه بزرگ عرفان شاه نعمت الله است:

ما مظهر نور مصطفائیم ما فاتحة‎الکتاب عشقیم           ما سِرّ خلیفه زمینیم             ما کاشف معنی کلامیم         ما صدر نشین کوی عشقیم      ما گوهر بحر بی کرانیم            ما جامع جمله اسم هائیم       در شرع و طریقت و حقیقت   سیمرغ حقیقت است سیّد		ما منبع سرّ مرتضائیم ما آیت کرسی خدائیم ما نور صحیفه سمائیم ما واصف صورت شمائیم ما صوفی صُفّۀ صفائیم ما مخزن گنج پادشاهیم ما جام جم جهان نمائیم ما بلبل و هدهد و همائیم ما باز قضای کبریائیم

(1209)

5- یار غار، شهسوار پادشاه عشق

یار غار، شهسوار پادشاه عشق و آیینه دار آیینه معنی است.

درد دردش درد خواری بایدش گر بنالد بلبلی عیبش مکن        دل به دلبر، جان به جانان می‌دهد     در چنین میدان که ما گویی زدیم       دل بُوَد آئینه، او آئینه دار            یار یاران ترک اغیاران کند		دردمندی بردباری بایدش عاشق است و گلعذاری بایدش هر که او وصل نگاری بایدش پادشاهی شهسواری بایدش آئینه آئینه داری بایدش گر چو سیّد یار غاری بایدش

(934)

سیّد در غزلی به غار دل می‌رود و یار غار دل می‌گردد:

به گرد کوه و بیابان دگر نخواهم گشت چرا جفا کشم از هر کسی در این غربت        به غیر عشق مرا نیست کار و بار ای یار     از آنکه عاشق و معشوق نعمت اللهم		به غار دل روم و یار غار خود باشم به شهر خود روم و شهر یار خود باشم از آن مدام پی کار و بار خود باشم به گرد کار خود و کردگار خود باشم

(1060)

خانۀ دل که از غیر خدا خالی شده خلوتگاه یار غار گردیده است:

دولت وصل یار می‎بینم  همه روشن به نور او نگرم       آنکه از چشم مردم است نهان هر خیالی که نقش می‌بندم        خانه دل که رفته‎ام از غیر            این عجایب که دید یا که شنید؟      نعمت الله را چو می‎نگرم		کام دل در کنار می‎بینم گر یکی ور هزار می‌بینم روشن و آشکار می‎بینم نور روی نگار می‎بینم خلوت یار غار می‎بینم که یکی بی شمار می‌بینم از نبی یادگار می‎بینم

(1098)

بی‎شمار دانستن یکی را می‌توان به وحدت ارزشی مردان صالح تعبیر کرد زیرا به گفته مولانای بلخ:

مردان خدا گرچه هزارند یکی‎اند         مردان هوی جمله دوگانه‫ست و سه‫گانه ست

(دیوان کبیر)

6- چهاریار، امام و پیشوای انس و جن هستند

خوش خراباتی و رندان در حضور چار یارانند امام انس و جان		ساقی سرمست رندان، شمس الدین رهنمای چار یاران شمس الدین[7]

(1183)

7- بنده خادم علی باش تا به مقام والای معنوی برسی

بنده خادم علی باش تا به مقام والای معنوی برسی و ولایت از علی بجو.

خانه دل ز غیر خالی کن از علی ولی ولایت جو       بنده خادم علی می‎باش       خاک آن را و آستان درش     باش مولای[8] حضرت مولی		ترک این خلوت خیالی کن هم ولایت فدای والی کن منصب خویش نیک عالی کن این یکی بالش آن نهالی کن فخر بر جمله موالی کن

(1257)

 

---

[1] -فرهنگ فارسی جلد 6 اعلام- تألیف دکتر محمّد معین – مؤسسه انتشارات امیر کبیر-1362-2136-2137.

[2] - به گروهی از شیعه غالیه در اسلام گویند.

[3] - گروهی از اصولیان و فرقۀ کلامی اسلامی هستند.

[4] - کلیّات اشعار شاه نعمت الله ولی- به سعی دکتر جواد نور بخش – انتشارات خانقاه نعمت اللهی سال 67- چاپ سوم –شماره غزل 1499 صفحه 688، 689 است.

[5] - 804 شماره غزل است و بقیه شماره ها در پایان آخرین بیت نوشته می شود.

[6] - اشاره به آیه 9 ﴿فَكَانَ قَابَ قَوۡسَیۡنِ أَوۡ أَدۡنَىٰ٩﴾[النجم: ۹] در سوره مبارکه النجم است.

 

[7] - شمسِ دین از نظر وزن درست است.

- مولی از معانی اضداد است که هم به معنی غلام و برده و هم به معنی سرور و مالک آمده است.[8]