ح: سعدی شیرازی (وفات -691 ، 695)

 

ح: سعدی شیرازی (وفات -691 ، 695)

شیخ مشرف‎الدین مصلح‎بن‎عبدالله شیرازی، شاعر و نویسنده نامدار قرن هفتم هجری یکی از بزرگترین متفکران و شاعران و ادیبان ایران است که در تمام خطه ایران زمین یکّه تاز میدانهای فصاحت و بلاغت و سخنوری می‌باشد. این شاعر بلند پایه، استاد مسلّم غزلِ سبک عراقی و نثر مسجّع یعنی نوشته آهنگدار و موزون است. و غزلیات، قصائد، قطعات و ترکیب بندهایش به روانی آب زلالند دو اثر جاویدانش گلستان و بوستان قرنها بر عقول و قلوب ایرانیان حکومت می‌کنند.

گلستان دارای نثری مسجّع آمیخته با شعر، و بوستان شعری است در قالب مثنوی در بحر متقارب[1] (هم وزن با شاهنامه فردوسی) که در زمینه‎های اجتماعی، اخلاقی، عرفانی، دینی و... سروده شده است.

سعدی در نظامیه بغداد از محضر جمال الدین عبدالرحمن ابوالفرج بن جوزی دوم (درگذشته به سال 636) مدّرس مدرسه مستنصریّه، و عارف معروف شیخ شهاب‎الدین ابوحفص عمر بن محمّد سهروردی صاحب «عوارف المعارف» (درگذشته به سال 632) تلمذ نمود[2]. و از علم و دانش و عرفان هر دو نهایت استفاده کرده است.

اینک در باغ کلیات[3] سعدی که شامل دیوان اشعار، بوستان و گلستان است به گشت و گذار می‎پردازیم:

1- ابیاتی در وصف پیامبر صل الله علیه و آله و سلم  و خلفای راشدین رضی الله عنهم

در ابیاتی در وصف پیامبر صل الله علیه و آله و سلم  خلفای راشدین را چنین نیکو می‌ستاید.

چه نعت پسندیده گویم ترا؟ درود مَلَک بر روان تو باد               نخستین ابوبکر پیر مُرید                    خردمند، عثمان شب زنده دار            خدایا به حقّ بنی فاطمه              اگر دعوتم رد کنی ور قبول		علیک السّلام ای نبیّ الورا[4] بر اصحاب و بر پیروان تو باد عُمَر پنجه بر پیچ دیو مرید[5] چهارم علی شاه دلدل سوار که بر قولم ایمان کنم خاتمه من و دست و دامان آل رسول

(بوستان- 209)

سعدی عارفی است که از قید و بند قشری گری گذشته و در سایۀ سلوک و مصاحبت با عارف آزاد مردی چون شهاب الدین سهروردی به کمالات معنوی رسیده است.

2- عجز ابوبکر صدیق از معرفت الهی

سعدی، ادیب نکته پرور و قافیه پرداز دفتر معانی در «رساله در عقل و عشق» کمال معرفت صدّیقان را در شناخت کمال الهی ناتوان می‎داند:

«امیرالمؤمنین ابوبکر صدیق رضی الله عنه  نکو گفته است که «یا مَن عَجَزَ عَن مَعرِفَتِهِ کمالُ مَعرِفَةِ الصدّیقینَ»، معلوم شد که غایت معرفت هرکس مقام انقطاع اوست به وجد از ترقی»[6].

3- ستایش سالار عادل، عمر

قطعات دلنشین بوستان به انسان درس آزادگی و فضیلت و شرف می‌دهند، و رنگ آمیزی صحنه‎ها چنان است که بهتر از آن نمیتوان سرود. این معمار کاخ رفیعِ اخلاق و کرامت انسانی سالار عادل عُمَر را اینگونه می‎ستاید:

گدائی شنیدم که در تنکجای                  ندانست درویش بیچاره کوست           بر آشفت بر وی که کوری مگر؟                 نه کورم و لیکن خطا رفت کار                   چه مُنصف بزرگان دین بوده‎اند               بنازند فردا تواضع کنان                          اگر می بترسی ز روز شمار                مکن خیره بر زیر دستان ستم		نهادش عُمَر پای بر پشتِ پای که رنجیده، دشمن نداند ز دوست بدو گفت سالار عادل، عُمَر ندانستم از من گنه در گذار که با زیر دستان چنین بوده‎اند نگون از تواضع سر گردِ نان از آن کز تو ترسد خطا در گذار که دستیست بالای دست تو هم

(بوستان – 338، 339)

4- ستایش شاه مردان علی

شاه مردان، علی مرتضی نمونه و فصل الخطاب جوانمردی و کرم است. در حکایتی پند آموز، راه آزادگی و گرفتن دست افتاده چنین ترسیم می‎شود.

بزارید وقتی زنی پیش شوی                    به بازار گندم فروشان گرای                نه از مشتری کز زحام[7] مگس              به دلداری، آن مرد صاحب نیاز                به امیّد ما کلبه اینجا گرفت                       ره نیکمردان آزاده گیر                          ببخشای کانان که مرد حقند                           جوانمرد اگر راست خواهی ولیست		که دیگر مخر نان، ز بقّال کوی که این، جو فروشیست،گندم نمای به یک هفته رویش ندیدست، کس به زن گفت: کای روشنایی! بساز نه مردی بُوَد نفع ازو، واگرفت چو استاده‎ای دست افتاده گیر خریدار دکّان بی رونقند کرم پیشۀ شاه مردان علی‌ست

(بوستان – 272)

5- قصیده‎ای غرّا و بلیغ در مدح خلفا

در قصیده‎ای غرّا و بلیغ در ستایش خداوند و پیامبر صل الله علیه و آله و سلم  و یارانش چنان به سلاست و روانی دُر افشانی می‎کند که بلندای قصیده را با لطافت و نرمی حریر گونۀ غَزَل می‌آراید:

یا رب به دست او که قمر زان دو نیم شد          کافتادگان شهوت نفسم دست گیر                  تریاق[8] دردهان رسول آفریده، حق                ای یار غار، سیّد و صدّیق[9] نامور                   مردان، قدم به صحبت یاران نهاده‎اند           یار آن بود که مال و تن و جان فدا کند         دیگر عُمَر که لایق پیغمبری بُدی                    سالار خیل خانۀ دین صاحب رسول                   دیوی که خلق عالمش از دست، عاجزند       دیگرجمال سیرت عثمان که بر نکرد             آن، شرط مهربانی و تحقیق دوستی‌ست           خاصان حقّ همیشه بلیّت کشیده‎اند                 کس را چه زور و زهره که وصف علی کند         زور آزمای قلعه خیبر که بند او                 مردی که در مصاف، زره پیش بسته بود            شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود        دیباچۀ مروّت و سلطان معرفت                      فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست          پیغمبر، آفتاب منیرست در جهان		تسبیح گفت در کف میمون او حصا[10] إرفَق بِمَن تَجاوَز و اغفِر لِمَن عَصا[11] صدیق را چه غم بُوَد از زهر جانگزا؟ مجموعۀ فضائل و گنجینۀ صفا لیکن نه همچنانکه تو در کام اژدها تا در سبیل دوست به پایان برد وفا گر خواجۀ رُسُل نبدی ختم انبیاء سر دفتر خدای پرستان بی‎ریا عاجز در آنکه چون شود از دست او رها در پیش روی دشمن قاتل، سر از حیا کز بهر دوستان بری از دشمنان جفا هم بیشتر عنایت و هم بیشتر، عَنا[12] جبّار در مناقب او گفته: هَل أَتی[13] در یکدگر شکست به بازوی لا فَتی[14] تا پیش دشمنان ندهد پشت بر غزا[15] جان بخش در نماز و جهانسوز در وَغا[16] لشکرکش فتوّت و سردار أتقیاء ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی وینان ستارگان بزرگند و مقتدا

(قصائد فارسی – 882-883)

6- تشبیه علاءالدین عطا ملک جوینی به مسیح و عمر بدعت شکن

در قصیده‎ای در ستایش علاء الدین عطا ملک جوینی، او را به مسیح و عُمَر بدعت شکن تشبیه می‌کند:

چنان رمند و دوند اهل بدعت از نظرش

که از مسیحا دجّال و از عُمَر، شیطان

(قصائد فارسی – 932)

7- علی زاهد شب و پیکارگر روز

علی زاهد شب و پیکارگر روز، در نهایت فروتنی و عظمت روحی، نظرِ مخالف عقیده خود را در مجلس می‎پذیرد:

کسی مشکلی برد پیش علی                 امیر عدو بند کشور گشای              شنیدم که شخصی در آن انجمن         نرنجید از و حیدر نامجوی            بگفت: آنچه دانست و بایسته گفت    پسندید از او شاه مردان، جواب       به از ما سخنگوی دانا یکیست		مگر مشکلش را کند منجلی جوابش بگفت از سر علم و رای بگفتا: چنین نیست یا أبالحسن بگفت: ار تو دانی ازین به بگوی به گل چشمۀ خور نشاید نهفت که من بر خطا بودم او بر صواب که بالاتر از علم او علم، نیست

(بوستان -337، 338)

8- قصیده‎ای در ناپایداری دنیا

سعدی در قصیده‎ای که با خود سخن می‌گوید بی ارزشی و ناپایداری دنیا را با بلاغت شگفت انگیزی توصیف می‌کند و آدمی را در رویاروئی با مرگ، ضعیف و ناتوان می‎شمارد:

ای که پنجاه رفت و در خوابی                تا کی این باد کبر و آتش خشم                 کهل گشتی و همچنان طفلی                   ور به تمکین ابن عفّانی                            ور به نعمت شریک قارونی                     ور میسّر شود که سنگ سیاه                     ملک الموت را به حیله و زور		مگر این پنج روزه دریابی شرم بادت که قطرۀ آبی شیخ بودی و همچنان شابی ور به نیروی ابن خطّابی ور به قوّت عدیل سهرابی زرّ صامت کنی به قلاّبی نتوانی که دست بر تابی

(بوستان – 945)

9- ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام

سعدی، درحکایتی می‎گوید: تصمیم گرفتم که گوشه نشینی کنم و لب از سخن بر بندم، دوستی بر من وارد شد. و با من چنین گفت:

گفتا: به عزت عظیم و صحبت قدیم که دم بر نیارم و قدم برندارم مگر آنگه که سخن گفته شود به عادت مألوف و طریق معروف که آزردن دوستان جهلست و کفّارت یمین سهل و خلاف راه صوابست و نقض رأی أولوالألباب، ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام[17].

---

[1] - بحر متقارب: فعولن، فعولن فعولن فعول (محذوف).

[2] - گلستان سعدی- به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر استاد دانشگاه تهران- ناشر بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه – ب.

[3] - کلیات سعدی – از روی نسخه تصحیح شده مرحوم محمد علی فروغی – انتشارات ققنوس 1374.

[4] - نبی الورا: پیامبر بر مردم.

[5] - در نوشته ها و ابیات زیادی به این موضوع اشاره شده است.

[6] - کلیات سعدی- محمد علی فروغی رساله در عقل و جان /1141.

[7] - زحام: انبوهی و فشار آوردن و جا تنگ کردن.

[8] - تریاق: ماده ضد زهر، پادزهر

[9] - صدّیق: ابوبکر.

[10] - حصا: سنگریزه.

[11] - به کسی که در گناه زیاده روی کرده ست رفق و عنایت بفرما و گناهکار را ببخش.

[12] - عَنا: مخفف عَناء – رنج کشیدن – سختی دیدن.

[13] - الإنسان /1

[14] - لافَتی إِلاّ علی، و لاسَیفَ اِلاّ ذوالفقار.

[15] - غزا: نبرد در راه خدا و دین اسلام (کشتن کافران).

[16] - وغا: جنگ.

[17] - کلیات سعدی- دیباچه گلستان – 18.