كتاب [1]: ابتدای نزول وحی بر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم
1- باب: كَيْفَ كَانَ بَدْءُ الوَحْيِ إِلَى رَسُولِ اللهِ صل الله علیه و آله و سلم
باب [1]: چگونگی ابتدای نزول وحی بر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم
1- عَنْ عُمَرَ بْنَ الخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا، أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ» [رواه البخاری: 1].
1- از عمر بن خطاب رضی الله عنه ([1]) روایت است که گفت: از پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمودند: «ثواب اعمال وابسته به نیت است، و با هرکس مطابق به آنچه که نیت کرده است، معامله می‌شود پس کسی که هجرتش جهت مقاصد دنیوی، و یا غرض ازدواج با زنی باشد، نصیبش از هجرت همان چیزی است که به خاطر رسیدن به آن، هجرت نموده است»([2]).
2- عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، أَنَّ الحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، كَيْفَ يَأْتِيكَ الوَحْيُ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَحْيَانًا يَأْتِينِي مِثْلَ صَلْصَلَةِ الجَرَسِ، وَهُوَ أَشَدُّهُ عَلَيَّ، فَيُفْصَمُ عَنِّي وَقَدْ وَعَيْتُ عَنْهُ مَا قَالَ، وَأَحْيَانًا يَتَمَثَّلُ لِيَ المَلَكُ رَجُلًا فَيُكَلِّمُنِي فَأَعِي مَا يَقُولُ» قَالَتْ عَائِشَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا: وَلَقَدْ رَأَيْتُهُ يَنْزِلُ عَلَيْهِ الوَحْيُ فِي اليَوْمِ الشَّدِيدِ البَرْدِ، فَيَفْصِمُ عَنْهُ وَإِنَّ جَبِينَهُ لَيَتَفَصَّدُ عَرَقًا [رواه البخاری: 2].
2- از عایشه رضی الله عنها ([3]) روایت است که حارث بن هشام رضی الله عنه ([4]) از پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم پرسید: یا رسول اللَّه! وحی بر شما چگونه نازل می‌شود؟
پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمودند: گاهی مانند آواز زنگ، که این شدیدترین آن است، و دیری نمی‌گذرد که وحی شدت آن، به پایان می‌رسد، و البته من آنچه را که از وحی نازل شده بود، به خوبی به خاطر سپرده‌ام، و گاهی فرشته [وحی] برایم به صورت مردی ظاهر می‌گردد، و با من سخن می‌گوید، و من آنچه را که می‌گوید، یاد می‌گیرم.
عایشه رضی الله عنها می‌گوید: من پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را در روز نهایت سردی دیدم که وحی برایشان نازل می‌گردید، و بعد از انتهای وحی، [از فشار آن وحی] عرق از پیشانی‌شان جاری می‌شد([5]).
3- عَنْ عَائِشَةَ أُمِّ المُؤْمِنِينَ رَضِيَ اللهُ عَنْها قَالَتْ: أَوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنَ الوَحْيِ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فِي النَّوْمِ، فَكَانَ لاَ يَرَى رُؤْيَا إِلَّا جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْحِ، ثُمَّ حُبِّبَ إِلَيْهِ الخَلاَءُ، فَكَانَ يَخْلُو بِغَارِ حِرَاءٍ فَيَتَحَنَّثُ فِيهِ - وَهُوَ التَّعَبُّدُ - اللَّيَالِيَ ذَوَاتِ العَدَدِ قَبْلَ أَنْ يَنْزِعَ إِلَى أَهْلِهِ، وَيَتَزَوَّدُ لِذَلِكَ، ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى خَدِيجَةَ فَيَتَزَوَّدُ لِمِثْلِهَا، حَتَّى جَاءَهُ الحَقُّ وَهُوَ فِي غَارِ حِرَاءٍ، فَجَاءَهُ المَلَكُ فَقَالَ: اقْرَأْ، قَالَ: «مَا أَنَا بِقَارِئٍ»، قَالَ: «فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الجَهْدَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي، فَقَالَ: اقْرَأْ، قُلْتُ: مَا أَنَا بِقَارِئٍ، فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّانِيَةَ حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الجَهْدَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي، فَقَالَ: اقْرَأْ، فَقُلْتُ: مَا أَنَا بِقَارِئٍ، فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّالِثَةَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي، فَقَالَ: ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ. خَلَقَ الإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ﴾» فَرَجَعَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَرْجُفُ فُؤَادُهُ، فَدَخَلَ عَلَى خَدِيجَةَ بِنْتِ خُوَيْلِدٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، فَقَالَ: «زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي» فَزَمَّلُوهُ حَتَّى ذَهَبَ عَنْهُ الرَّوْعُ، فَقَالَ لِخَدِيجَةَ وَأَخْبَرَهَا الخَبَرَ: «لَقَدْ خَشِيتُ عَلَى نَفْسِي» فَقَالَتْ خَدِيجَةُ: كَلَّا وَاللَّهِ مَا يُخْزِيكَ اللَّهُ أَبَدًا، إِنَّكَ لَتَصِلُ الرَّحِمَ، وَتَحْمِلُ الكَلَّ، وَتَكْسِبُ المَعْدُومَ، وَتَقْرِي الضَّيْفَ، وَتُعِينُ عَلَى نَوَائِبِ الحَقِّ، فَانْطَلَقَتْ بِهِ خَدِيجَةُ حَتَّى أَتَتْ بِهِ وَرَقَةَ بْنَ نَوْفَلِ بْنِ أَسَدِ بْنِ عَبْدِ العُزَّى ابْنَ عَمِّ خَدِيجَةَ وَكَانَ امْرَأً تَنَصَّرَ فِي الجَاهِلِيَّةِ، وَكَانَ يَكْتُبُ الكِتَابَ العِبْرَانِيَّ، فَيَكْتُبُ مِنَ الإِنْجِيلِ بِالعِبْرَانِيَّةِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكْتُبَ، وَكَانَ شَيْخًا كَبِيرًا قَدْ عَمِيَ، فَقَالَتْ لَهُ خَدِيجَةُ: يَا ابْنَ عَمِّ، اسْمَعْ مِنَ ابْنِ أَخِيكَ، فَقَالَ لَهُ وَرَقَةُ: يَا ابْنَ أَخِي مَاذَا تَرَى؟ فَأَخْبَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَبَرَ مَا رَأَى، فَقَالَ لَهُ وَرَقَةُ: هَذَا النَّامُوسُ الَّذِي نَزَّلَ اللَّهُ عَلَى مُوسَى، يَا لَيْتَنِي فِيهَا جَذَعًا، لَيْتَنِي أَكُونُ حَيًّا إِذْ يُخْرِجُكَ قَوْمُكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَوَ مُخْرِجِيَّ هُمْ»، قَالَ: نَعَمْ، لَمْ يَأْتِ رَجُلٌ قَطُّ بِمِثْلِ مَا جِئْتَ بِهِ إِلَّا عُودِيَ، وَإِنْ يُدْرِكْنِي يَوْمُكَ أَنْصُرْكَ نَصْرًا مُؤَزَّرًا. ثُمَّ لَمْ يَنْشَبْ وَرَقَةُ أَنْ تُوُفِّيَ، وَفَتَرَ الوَحْيُ [رواه البخاری: 3].
3- از أم المؤمنین عایشه رضی الله عنها روایت است که گفت: اولین باری که بر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم وحی نازل گردید، رؤیاهایی نیکی بود که در خواب می‌دیدند([6]) و آنچه را که در خواب می‌دیدند، مانند روشنی صبح صادق به حقیقت می‌پیوست.
بعد از آن خلوت‌گزینی را اختیار نمودند، و اولین خلوت نشینی ایشان در (غار حراء) بود([7]) و در آنجا پیش از آنکه به اشتیاق خانواده خود بیفتند، چندین شب متوالی را به تفکر و تعبد می‌پرداختند، و برای این عمل توشه لازم را با خود می‌گرفتند، و چون توشه را که با خود داشتند به اتمام می‌رسید، بار دیگر نزد خدیجه آمده و مانند مرتبۀ گذشته، توشۀ لازم را با خود می‌بردند، تا آنکه در همین (غار حرا) بر ایشان وحی نازل گردید([8]).
[و نزول وحی، به این صورت بود که]: فرشتۀ نزد پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: بخوان، گفتند: «من خواننده نیستم»، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم می‌گویند: آن فرشته مرا گرفت و تا جایی که تحمل داشتم فشار داد، سپس مرا رها کرد و گفت: بخوان، گفتم: (من خواننده نیستم)، برای بار سوم مرا گرفت و فشار داد و گفت: (بخوان بنام پرودگارت که هستی را آفرید، انسان را از خون بسته آفرید، بخوان که پرودگار تو از همه برزگوارتر است).
بعد از آن، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم با آنچه که از آن فرشته شنیده بودند – در حالی که قلب‌شان می‌تپید – نزد خدیجه بنت خویلد رضی الله عنها ([9]) آمده و گفتند: «مرا بپوشانید، مرا بپوشانید»، و ایشان را پوشاندند، تا آنکه ترس‌شان از بین رفت، ماجرا را برای خدیجه رضی الله عنها بیان نمودند و گفتند: «واقعا بر جان خود ترسیدم».
خدیجه رضی الله عنها برایشان گفت: نه، هرگز مترس، به خداوند سوگند است که خدا تو را هیچگاه خار و زبون نمی‌سازد، تو کسی هستی که صله رحم را به جا می‌آوری، به بیچارگان یاری می‌رسانی، و با درماندگان همنوایی می‌کنی، از مهمان به گرمی پذیرائی می‌نمایی، و از حوادث بر حق پشتیبانی می‌کنی.
خدیجه رضی الله عنها ایشان را با خود نزد پسر کاکای خود (پسر عموی خود) ورقه بن نوفل بن أسد بن عبد العزی برد([10])، این شخص از جاهلیت به نصرانیت گراییده بود، و کتابی را که به عبرانی بود می‌نوشت، و چیزهایی را که خدا خواسته بود، از انجیل به عبرانی می‌نوشت، و به سن پیری رسیده و کور شده بود.
خدیجه رضی الله عنها برای (ورقه) گفت: ای فرزند کاکایم (ای فرزند عمویم)! از برادر زاده‌ات بشنو که چه می‌گوید([11]).
ورقه برای پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم گفت: برادر زاده‌ام! بگو چه دیدی؟
پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم آنچه را که دیده بودند، برایش حکایت نمودند.
ورقه برایشان گفت: این همان فرشته‌ای است که خداوند بر موسی علیه السلام فرستاده بود، ای کاش در وقت نبوت تو جوان می‌بودم، و ای کاش در آن روزی که قومت تو را بیرون می‌کنند من زنده می‌بودم([12]).
پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آیا ایشان مرا بیرون خواهند کرد»؟
گفت: بلی! هیچ‌کس چنین چیزی که تو آورده‌ای نیاورده است، مگر آنکه مورد دشمنی قرار گرفته است، و اگر آن روز را دریافتم، با تو همکاری شایانی خواهم نمود، ولی دیری نپایید که ورقه وفات یافت، و وحی به تأخیر افتاد([13]).
4- عَنْ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الأَنْصَارِيَّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُما: وَهُوَ يُحَدِّثُ عَنْ فَتْرَةِ الوَحْيِ فَقَالَ فِي حَدِيثِهِ: «بَيْنَا أَنَا أَمْشِي إِذْ سَمِعْتُ صَوْتًا مِنَ السَّمَاءِ، فَرَفَعْتُ رَأْسي، فَإِذَا المَلَكُ الَّذِي جَاءَنِي بِحِرَاءٍ جَالِسٌ عَلَى كُرْسِيٍّ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ، فَرُعِبْتُ مِنْهُ، فَرَجَعْتُ فَقُلْتُ: زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي» فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿يَا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ. قُمْ فَأَنْذِرْ. وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ. وَثِيابَكَ فَطَهِّرْ. وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ﴾ فَحَمِيَ الوَحْيُ وَتَتَابَعَ) [رواه البخاری: 4].
4- جابر بن عبدالله انصاری رضی الله عنهما که از موضوع با تأخیر افتادن وحی حکایت می‌کند، در حدیث خود [به نقل از پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم ] می‌گوید:
«در حالی که به راه می‌رفتم ناگهان صدایی را از طرف آسمان شنیدم، چون سرخود را بلند کردم، دیدم همان فرشته که در غار حراء آمده بود، بین آسمان و زمین روی تختی نشسته است، از وی ترسیدم، به خانه بازگشتم و گفتم: مرا بپوشانید، مرا بپوشانید، و خداوند این آیات را نازل کرد: (ای جامه بر سرکشیده! برخیز و برحذر دار، و پروردگارت را به بزرگی یاد کن، و لباست را پاکیزه‌دار، و پلیدی‌ها را دور کن) و همان بود که نزول وحی دوباره شروع شد، و پیاپی نازل گردید»([14]).
5- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُما فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعَالِجُ مِنَ التَّنْزِيلِ شِدَّةً، وَكَانَ مِمَّا يُحَرِّكُ شَفَتَيْهِ - فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَأَنَا أُحَرِّكُهُمَا لَكُمْ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُحَرِّكُهُمَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ﴾ قَالَ: جَمْعُهُ لَكَ فِي صَدْرِكَ وَتَقْرَأَهُ: ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾ قَالَ: فَاسْتَمِعْ لَهُ وَأَنْصِتْ: ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا أَنْ تَقْرَأَهُ، فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَتَاهُ جِبْرِيلُ اسْتَمَعَ فَإِذَا انْطَلَقَ جِبْرِيلُ قَرَأَهُ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَمَا قَرَأَهُ [رواه البخاری: 5].
5- از ابن عباس رضی الله عنهما ([15]) در تفسیر این قول خداوند که [خطاب به نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم ] می‌فرماید: «زبان خود را برای آنکه قرآن را زودتر فرا بگیری، حرکت مده» چنین روایت است که گفت: پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم از نزول وحی، به مشقت می‌افتادند، و از آن جمله آنکه لب‌های خود را حرکت می‌دادند.
ابن عباس رضی الله عنهما گفت: من هم لب‌های خود را مانند پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم حرکت می‌دهم([16])، و خداوند این آیات را نازل کرد: ﴿لَا تُحَرِّكۡ بِهِۦ لِسَانَكَ لِتَعۡجَلَ بِهِۦٓ ١٦ إِنَّ عَلَيۡنَا جَمۡعَهُۥ وَقُرۡءَانَهُ ١٧﴾ ابن عباس رضی الله عنهما می‌گوید معنایش این است که: [ای محمد] زبان خود را برای آنکه قرآن را زودتر بدست آوری، حرکت مده، زیرا جمع کردن و خواندن آن (بر تو)، عهده ما است، ﴿فَإِذَا قَرَأۡنَٰهُ فَٱتَّبِعۡ قُرۡءَانَهُۥ ١٨﴾ یعنی: پس وقتی که آن را بر تو [به واسطه جبرئیل علیه السلام ] خواندیم، تو هم متتابعا آن را بخوان، ابن عباس رضی الله عنهما می‌گوید معنایش این است که: آن را بشنو و گوش فرا بده، ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيۡنَا بَيَانَهُۥ ١٩﴾، پس بر ما است بیان آن یعنی: سپس بر عهده ما است که تو آن را بخوانی.
و بعد از نزول این آیات، وقتی که جبرئیل علیه السلام نزدشان می‌آمد، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برایش گوش فرا می‌دادند، و بعد از اینکه جبرئیل علیه السلام می‌رفت، (قرآن را) طوری که جبرئیل برایشان خوانده بود، تکرار می‌کردند([17]).
6- وعَنه رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَجْوَدَ النَّاسِ، وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ عليه السلام، وَكَانَ يَلْقَاهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ فَيُدَارِسُهُ القُرْآنَ، فَلَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَجْوَدُ بِالخَيْرِ مِنَ الرِّيحِ المُرْسَلَةِ» [رواه البخاری: 6].
6- و از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که گفت: پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم سخاوتمندترین مردمان بودند، و از آن‌هم سخاوتمندتر هنگامی بودند که در ماه رمضان جبرئیل علیه السلام نزدشان می‌آمد.
جبرئیل علیه السلام در ماه رمضان هر شب نزد پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم می‌آمد و قرآن را با ایشان تکرار می‌کرد، و در این هنگام بود که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم در کارهای خیر از وزش باد هم سخاوتمندتر بودند([18]).
7- وعَنْه – رَضِیَ اللهُ عَنْهُ - أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ بْنَ حَرْبٍ أَخْبَرَهُ: أَنَّ هِرَقْلَ أَرْسَلَ إِلَيْهِ فِي رَكْبٍ مِنْ قُرَيْشٍ، وَكَانُوا تُجَّارًا بِالشَّأْمِ فِي المُدَّةِ الَّتِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَادَّ فِيهَا أَبَا سُفْيَانَ وَكُفَّارَ قُرَيْشٍ، فَأَتَوْهُ وَهُمْ بِإِيلِيَاءَ، فَدَعَاهُمْ وَحَوْلَهُ عُظَمَاءُ الرُّومِ، ثُمَّ دَعَاهُمْ فَدَعَا بِتَرْجُمَانِ، فَقَالَ: أَيُّكُمْ أَقْرَبُ نَسَبًا بِهَذَا الرَّجُلِ الَّذِي يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ؟ فَقَالَ ابوسُفْيَانَ: فَقُلْتُ أَنَا أَقْرَبُهُمْ نَسَبًا، فَقَالَ: أَدْنُوهُ مِنِّي، وَقَرِّبُوا أَصْحَابَهُ فَاجْعَلُوهُمْ عِنْدَ ظَهْرِهِ، ثُمَّ قَالَ لِتَرْجُمَانِهِ: قُلْ لَهُمْ إِنِّي سَائِلٌ هَذَا عَنْ هَذَا الرَّجُلِ، فَإِنْ كَذَبَنِي فَكَذِّبُوهُ. فَوَاللَّهِ لَوْلاَ الحَيَاءُ مِنْ أَنْ يَأْثِرُوا عَلَيَّ كَذِبًا لَكَذَبْتُ عَنْهُ. ثُمَّ كَانَ أَوَّلَ مَا سَأَلَنِي عَنْهُ أَنْ قَالَ: كَيْفَ نَسَبُهُ فِيكُمْ؟ قُلْتُ: هُوَ فِينَا ذُو نَسَبٍ، قَالَ: فَهَلْ قَالَ هَذَا القَوْلَ مِنْكُمْ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَهُ؟ قُلْتُ: لاَ. قَالَ: فَهَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ؟ قُلْتُ: لاَ قَالَ: فَأَشْرَافُ النَّاسِ يَتَّبِعُونَهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ؟ فَقُلْتُ بَلْ ضُعَفَاؤُهُمْ. قَالَ: أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ؟ قُلْتُ: بَلْ يَزِيدُونَ. قَالَ: فَهَلْ يَرْتَدُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ؟ قُلْتُ: لاَ. قَالَ: فَهَلْ تَتَّهِمُونَهُ بِالكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ؟ قُلْتُ: لاَ. قَالَ: فَهَلْ يَغْدِرُ؟ قُلْتُ: لاَ، وَنَحْنُ مِنْهُ فِي مُدَّةٍ لاَ نَدْرِي مَا هُوَ فَاعِلٌ فِيهَا، قَالَ: وَلَمْ تُمْكِنِّي كَلِمَةٌ أُدْخِلُ فِيهَا شَيْئًا غَيْرُ هَذِهِ الكَلِمَةِ، قَالَ: فَهَلْ قَاتَلْتُمُوهُ؟ قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: فَكَيْفَ كَانَ قِتَالُكُمْ إِيَّاهُ؟ قُلْتُ: الحَرْبُ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ سِجَالٌ، يَنَالُ مِنَّا وَنَنَالُ مِنْهُ. قَالَ: فَمَاذَا يَأْمُرُكُمْ؟ قُلْتُ: يَقُولُ: اعْبُدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَاتْرُكُوا مَا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُكُمْ، وَيَأْمُرُنَا بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالعَفَافِ وَالصِّلَةِ. فَقَالَ لِلتَّرْجُمَانِ: قُلْ لَهُ: اِنِّي سَأَلْتُكَ عَنْ نَسَبِهِ فَذَكَرْتَ أَنَّهُ فِيكُمْ ذُو نَسَبٍ، وَكَذَلِكَ الرُّسُلُ تُبْعَثُ فِي نَسَبِ قَوْمِهَا. وَسَأَلْتُكَ هَلْ قَالَ أَحَدٌ مِنْكُمْ هَذَا القَوْلَ قَبْلَهُ، فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقُلْتُ: لَوْ كَانَ أَحَدٌ قَالَ هَذَا القَوْلَ قَبْلَهُ، لَقُلْتُ رَجُلٌ يَأْتَسِي بِقَوْلٍ قِيلَ قَبْلَهُ. وَسَأَلْتُكَ هَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ، فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، قُلْتُ لَوْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ، قُلْتُ رَجُلٌ يَطْلُبُ مُلْكَ أَبِيهِ، وَسَأَلْتُكَ، هَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ، فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقَدْ أَعْرِفُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِيَذَرَ الكَذِبَ عَلَى النَّاسِ وَيَكْذِبَ عَلَى اللَّهِ. وَسَأَلْتُكَ أَشْرَافُ النَّاسِ اتَّبَعُوهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ، فَذَكَرْتَ أَنَّ ضُعَفَاءَهُمُ اتَّبَعُوهُ، وَهُمْ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ. وَسَأَلْتُكَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَزِيدُونَ، وَكَذَلِكَ أَمْرُ الإِيمَانِ حَتَّى يَتِمَّ. وَسَأَلْتُكَ أَيَرْتَدُّ أَحَدٌ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ، فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الإِيمَانُ حِينَ تُخَالِطُ بَشَاشَتُهُ القُلُوبَ. وَسَأَلْتُكَ هَلْ يَغْدِرُ، فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الرُّسُلُ لاَ تَغْدِرُ. وَسَأَلْتُكَ بِمَا يَأْمُرُكُمْ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ وَحْدَه وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَيَنْهَاكُمْ عَنْ عِبَادَةِ الأَوْثَانِ، وَيَأْمُرُكُمْ بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالعَفَافِ، فَإِنْ كَانَ مَا تَقُولُ حَقًّا فَسَيَمْلِكُ مَوْضِعَ قَدَمَيَّ هَاتَيْنِ، وَقَدْ كُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّهُ خَارِجٌ، لَمْ أَكُنْ أَظُنُّ أَنَّهُ مِنْكُمْ، فَلَوْ أَنِّي أَعْلَمُ أَنِّي أَخْلُصُ إِلَيْهِ لَتَجَشَّمْتُ لِقَاءَهُ، وَلَوْ كُنْتُ عِنْدَهُ لَغَسَلْتُ عَنْ قَدَمِهِ. ثُمَّ دَعَا بِكِتَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الَّذِي بَعَثَ بِهِ دِحْيَةُ إِلَى عَظِيمِ بُصْرَى، فَدَفَعَهُ إِلَى هِرَقْلَ، فَقَرَأَهُ فَإِذَا فِيهِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، مِنْ مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى هِرَقْلَ عَظِيمِ الرُّومِ: سَلاَمٌ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي أَدْعُوكَ بِدِعَايَةِ الإِسْلاَمِ، أَسْلِمْ تَسْلَمْ، يُؤْتِكَ اللَّهُ أَجْرَكَ مَرَّتَيْنِ، فَإِنْ تَوَلَّيْتَ فَإِنَّ عَلَيْكَ إِثْمَ الأَرِيسِيِّنَ» وَ ﴿يَا أَهْلَ الكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَنْ لاَ نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾ قَالَ ابوسُفْيَانَ فَلَمَّا قَالَ مَا قَالَ، وَفَرَغَ مِنْ قِرَاءَةِ الكِتَابِ، كَثُرَ عِنْدَهُ الصَّخَبُ وَارْتَفَعَتِ الأَصْوَاتُ وَأُخْرِجْنَا، فَقُلْتُ لِأَصْحَابِي: لَقَدْ أَمِرَ أَمْرُ ابْنِ أَبِي كَبْشَةَ، إِنَّهُ يَخَافُهُ مَلِكُ بَنِي الأَصْفَرِ. فَمَا زِلْتُ مُوقِنًا أَنَّهُ سَيَظْهَرُ حَتَّى أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَيَّ الإِسْلاَمَ. وَكَانَ ابْنُ النَّاظُورِ، صَاحِبُ إِيلِيَاءَ وَهِرَقْلَ، أُسْقِفَ عَلَى نَصَارَى الشَّأْمِ يُحَدِّثُ أَنَّ هِرَقْلَ حِينَ قَدِمَ إِيلِيَاءَ، أَصْبَحَ يَوْمًا خَبِيثَ النَّفْسِ، فَقَالَ له بَعْضُ بَطَارِقَتِهِ: قَدِ اسْتَنْكَرْنَا هَيْئَتَكَ، قَالَ ابْنُ النَّاظُورِ: وَكَانَ هِرَقْلُ حَزَّاءً يَنْظُرُ فِي النُّجُومِ، فَقَالَ لَهُمْ حِينَ سَأَلُوهُ: إِنِّي رَأَيْتُ اللَّيْلَةَ حِينَ نَظَرْتُ فِي النُّجُومِ أَنَّ مَلِكَ الخِتَانِ قَدْ ظَهَرَ، فَمَنْ يَخْتَتِنُ مِنْ هَذِهِ الأُمَّةِ؟ قَالُوا: لَيْسَ يَخْتَتِنُ إِلَّا اليَهُودُ، فَلاَ يُهِمَّنَّكَ شَأْنُهُمْ، وَاكْتُبْ إِلَى مَدَايِنِ مُلْكِكَ، فَيَقْتُلُوا مَنْ فِيهِمْ مِنَ اليَهُودِ. فَبَيْنَمَا هُمْ عَلَى أَمْرِهِمْ، أُتِيَ هِرَقْلُ بِرَجُلٍ أَرْسَلَ بِهِ مَلِكُ غَسَّانَ يُخْبِرُ عَنْ خَبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمَّا اسْتَخْبَرَهُ هِرَقْلُ قَالَ: اذْهَبُوا فَانْظُرُوا أَمُخْتَتِنٌ هُوَ أَمْ لاَ، فَنَظَرُوا إِلَيْهِ، فَحَدَّثُوهُ أَنَّهُ مُخْتَتِنٌ، وَسَأَلَهُ عَنِ العَرَبِ، فَقَالَ: هُمْ يَخْتَتِنُونَ، فَقَالَ هِرَقْلُ: هَذَا مُلْكُ هَذِهِ الأُمَّةِ قَدْ ظَهَرَ. ثُمَّ كَتَبَ هِرَقْلُ إِلَى صَاحِبٍ لَهُ بِرُومِيَةَ، وَكَانَ نَظِيرَهُ فِي العِلْمِ، وَسَارَ هِرَقْلُ إِلَى حِمْصَ، فَلَمْ يَرِمْ حِمْصَ حَتَّى أَتَاهُ كِتَابٌ مِنْ صَاحِبِهِ يُوَافِقُ رَأْيَ هِرَقْلَ عَلَى خُرُوجِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَأَنَّهُ نَبِيٌّ، فَأَذِنَ هِرَقْلُ لِعُظَمَاءِ الرُّومِ فِي دَسْكَرَةٍ لَهُ بِحِمْصَ، ثُمَّ أَمَرَ بِأَبْوَابِهَا فَغُلِّقَتْ، ثُمَّ اطَّلَعَ فَقَالَ: يَا مَعْشَرَ الرُّومِ، هَلْ لَكُمْ فِي الفَلاَحِ وَالرُّشْدِ، وَأَنْ يَثْبُتَ مُلْكُكُمْ، فَتُبَايِعُوا هَذَا النَّبِيَّ؟ فَحَاصُوا حَيْصَةَ حُمُرِ الوَحْشِ إِلَى الأَبْوَابِ، فَوَجَدُوهَا قَدْ غُلِّقَتْ، فَلَمَّا رَأَى هِرَقْلُ نَفْرَتَهُمْ، وَأَيِسَ مِنَ الإِيمَانِ، قَالَ: رُدُّوهُمْ عَلَيَّ، وَقَالَ: إِنِّي قُلْتُ مَقَالَتِي آنِفًا أَخْتَبِرُ بِهَا شِدَّتَكُمْ عَلَى دِينِكُمْ، فَقَدْ رَأَيْتُ، فَسَجَدُوا لَهُ وَرَضُوا عَنْهُ، فَكَانَ ذَلِكَ آخِرَ شَأْنِ هِرَقْلَ. [رواه البخاری: 7].
7- و از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که گفت: ابوسفیان بن حرب([19]) برایم حکایت نموده و گفت: هنگامی که با گروهی از تجار قریش در شام بود، هرقل مرا نزد خود خواست([20])، [ابن عباس رضی الله عنهما می‌گوید: و این] در زمانی بود که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم با ابوسفیان و کافر قریش مصالحه کرده بودند([21]).
هرقل در حالی که با گروهی از بزرگان روم در ایلیا (یعنی: بیت المقدس) بود، ابوسفیان و همراهانش را نزد خود خواست، و ترجمان را حاضر نمود و گفت: کدام یک از شما، با این شخصی که ادعای نبوت را دارد، از نگاه نسب، خویشاوندی نزدیکتری دارید؟
ابوسفیان می‌گوید: من برایش گفتم: که من از همه به وی نزدیکترم.
هرقل گفت: او را (یعنی: ابوسفیان را) به من نزدیک کنید، و همراهانش را آورده و پشت سرش قرار دهید، بعد از آن به ترجمانش گفت: برای همراهان ابوسفیان بگو که من از این شخص (یعنی: از ابوسفیان) سؤال‌هایی می‌کنم، اگر در جوابم دروغ گفت، دروغش را برملا سازید.
[ابو سفیان می‌گوید]: قسم به خدا، اگر شرم نمی‌کردم که مرا دروغگو خواهند کرد، حتما دربارۀ پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم دورغ می‌گفتم([22]).
اولین سؤال هرقل از من این بود که گفت: نسبش در بین شمایان چگونه است؟
گفتم: نسبش عالی است.
گفت: آیا شخص دیگری از شما پیش از او چنین ادعایی [یعنی: ادعای نبوت] کرده است؟
گفتم: نه.
گفت: کسانی که از وی اطاعت کرده‌اند، بزرگان و اشراف اند و یا بیچارگان؟
گفتم: بیچارگان.
گفت: [پیروانش] روزبروز کم می‌شوند یا زیاد؟
گفتم: زیاد.
گفت: آیا کسی از پیروانش بعد از اینکه دینش را پذیرفت، از روی کراهت و دلسردی از دینش برمی‌گردد؟
گفتم: نه.
گفت: پیش از اینکه این سخن را بگوید [یعنی: پیش از اینکه ادعای نبوت نماید] او را متهم به دروغ گفتن می‌کردید؟
گفتم: نه.
گفت: آیا نقص عهد می‌کند؟
گفتم: نه، ولی مدت زمانی است که از وی دور می‌باشیم، و نمی‌دانیم که در این مدت، چه کرده است؟
ابوسفیان گفت: غیر از همین سخن به چیز دیگری او را متهم کرده نمی‌توانستم([23]).
گفتم: بلی.
گفت: نتیجۀ جنگ بین او و شما چگونه بوده است؟
گفتم: نتیجۀ جنگ بین ما و او متناوب است، گاهی او بر ما، و گاهی ما بر او غالب می‌شویم.
گفت: شما را به چه چیز امر می‌کند؟
گفتم: می‌گوید: خدای یگانه را پرستش کنید، و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید، و آنچه را که پدرهای‌تان عبادت می‌کردند ترک نمایید، و ما را به نماز، و راستی، و عفت، و صله رحم امر می‌نماید.
[هرقل] به ترجمان گفت: برایش بگو: من از تو از نسبش پرسیدم، و تو گفتی: که عالی نسب است، و همین گونه پیامبران از عالی نسبت‌ترین قوم خود برگزیده می‌شوند.
و از تو پرسیدم: که کسی پیش از وی چنین ادعایی کرده است؟ گفتی: نه، و اگر کسی پیش از وی چنین ادعایی کرده بود، می‌گفتم: این شخصی است که از دیگران پیروی کرده است.
و از تو پرسیدم: آیا کسی از پدرانش پادشاهی کرده است؟ گفتی: نه، و اگر کسی از پدرانش پادشاهی می‌کرد، می‌گفتم: شخصی است که آمده و مطالبۀ تاج و تخت پدرش را دارد.
و از تو پرسیدم: پیش از اینکه چنین ادعایی بکند، او را به دروغ گفتن متهم می‌کردید؟ گفتی: نه، و البته ممکن نیست که شخصی از دروغ گفتن با بندگان خدا بپرهیزد و بر خدا دروغ بگوید.
و از تو پرسیدم: که بزرگان و اشراف از وی پیروی می‌کنند و یا بیچارگان و بینوایان؟ گفتی: بینوایان، و پیروان پیامبران همین بینوایان هستند.
و از تو پرسیدم: پیروانش روزبروز کم می‌شوند یا زیاد؟ گفتی: زیاد، و مسأله ایمان به همین طریق است، تا آنکه فراگیر شود.
و از تو پرسیدم: آیا کسی بعد از اینکه در دینش داخل گردید، دلسرد گردیده و از آن برمی‌گردد؟ گفتی: نه، و ایمان همین طور است که چون نورش در دل تابید، دیگر امکان برگشت ندارد.
و از تو پرسیدم. آیا نقص عهد می‌کند؟ گفتی: نه، و از صفات پیامبران، دوری جستن از نقض عهد است.
و از تو پرسیدم: شما را به چه چیز امر می‌کند؟ گفتی: به عبادت خداوند یگانه امر می‌کند، و از شرک با او و پرستش بتان نهی می‌فرماید، و به نماز خواندن و راستی و عفت امر می‌نماید، پس اگر آنچه را که گفتی راست باشد، به زودی تا همین جای پای مرا هم خواهد گرفت، من خوب می‌دانستم که چنین پیامبری ظهور می‌کند، ولی فکر نمی‌کردم که از بین شمایان باشد، و اگر می‌دانستم که امکان رسیدن به حضورش برایم میسر می‌گردد، به هر مشقتی که بود خود را به ملاقاتش می‌رساندم، و اگر به ملاقاتش می‌رسیدم، [گرد و غبار] پایش را می‌شستم([24]).
بعد از آن، نامۀ را که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم ذریعه (دِحیه)([25]) برای امیر (بصیری) فرستاده بودند، طلب نمود([26]) و (دحیه) نامه را برای هرقل داد، و او نامه را خواند، و در نامه چنین آمده بود([27]).
بسم الله الرحمن الرحیم
از طرف محمد بنده و پیامبر خدا، برای هرقل سردار روم! سلام بر پویندگان راه هدایت، اما بعد: من تو را به سوی کلمۀ اسلام دعوت می‌نمایم([28])، مسلمان شو، در امان خواهی بود، خداوند مزد تو را دوچند خواهد داد، و اگر ابا ورزیدی، گناه دهقانان (یعنی: پیروان تو] برگردن تو است([29]) و «ای اهل کتاب! به سخنی روی آورید که میان ما و شما یکسان است، [و آن این است که]: جز خدا [دیگری] را نپرستیم، و چیزی را شریک او قرار ندهیم، و هیچ کدام از ما، دیگری را غیر از خداوند یکتا، به خدایی نگیریم، و اگر [از این پیشنهاد] ابا ورزیدید، پس [ای مسلمانان به کافران] بگویید که شما شاهد باشید که ما مسلمانیم»([30]).
ابوسفیان می‌گوید: بعد از اینکه (هرقل) گفتنی‌هایش را گفت، و از خواندن نامه فارغ شد، هیاهویی از مجلس برخاست، و ما را از آنجا بیرون کردند، و من به همراهان خود گفتم: طوری که معلوم می‌شود کار (ابن أبی کبشه)([31]) تا جایی بالا گرفته است که پادشاه روم هم از وی می‌هراسد، و از همین روز به بعد، یقینم شد که (محمد صل الله علیه و آله و سلم ) موفق خواهد شد، تا اینکه خداوند متعال مرا به اسلام مشرف ساخت.
ابن ناطور – که امیر بیت المقدس و از همنشینان هرقل بود – به حیث اسقف([32]) مسیحیان شام مقرر گردیده بود، می‌گوید: هنگامی که هرقل به (بیت المقدس) آمد، محزون و اندوه‌گین گردید، دولت مردانش برایش گفتند: خیلی غمگین به نظر می‌رسی.
ابن ناطور می‌گوید که: هرقل شخص کاهنی بود، و به علم نجوم وارد بود، و چون از وی این سؤال را کردند، در جواب گفت: شب گذشته که به ستاره‌ها نظر کردم، دیدم که پادشاه مردمی که خود را ختنه می‌کنند، ظهور کرده است.
[و پرسید]: در این عصر و زمان کدام مردم خود را ختنه می‌کنند؟
گفتند: غیر از یهود مردم دیگری خود را ختنه نمی‌کنند([33])، و از این‌ها در هراس مباش، و به همه شهرهای دولت خود بنویس تا یهودی‌هایی را که در بین آن‌ها وجود دارند، به قتل برسانند.
و هنوز در این موضوع مشغول رای و مشورت بودند که شخصی را نزد هرقل آوردند، این شخص را پادشاه غسان فرستاده بود([34]) تا خبر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برای هرقل بگوید.
چون هرقل از وی خواست که خبر را برایش بگوید، [و او خبر را گفت]([35]) [هرقل] گفت: این شخص را برده و ببینید که ختنه کرده است یا نه؟ چون دیدند گفتند: بلی! ختنه کرده است.
هرقل از وی پرسید: آیا مردم عرب هم ختنه می‌کنند؟
گفت: بلی ختنه می‌کنند.
هرقل گفت: همین شخصی را که من به خواب دیدم [یعنی: محمد صل الله علیه و آله و سلم ] پادشاه این مردم است که ظهور کرده است.
بعد از آن، هرقل برای یکی از دوستانش در (رومیه) که مانند خودش شخص دانشمندی بود، نامه نوشت، و خودش به سوی (حِمْص) روان گردید([36]) و هنوز به (حِمْص) نرسیده بود که دوستش جواب نامۀ هرقل را فرستاد، و در نامۀ خود با (هرقل) در موضوع ظهور پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم توافق رای نشان داده و گفته بود که این شخص پیامبر است.
بعد از آن هرقل، بزرگان روم را در قصر خود در شهر (حِمْص) جمع کرد، و امر کرد که دروازه‌های قصر را ببندند، و دروازه‌های قصر را بستند، بعد از آن نزد آن‌ها آمده و گفت: ای مردم روم! آیا رستگاری و فلاح را نمی‌خواهید؟ و آیا نمی‌خواهید که ملک و سرزمین‌تان برای خودتان باقی بماند؟ (اگر چنین است) پس بیایید و به این پیامبر بیعت کنید.
[به مجرد شنیدن این سخن، بزرگان روم] به مانند خرهای وحشی از جا پریده و به سوی درها هجوم بردند، ولی دیدند که درها قبلا بسه شده است.
و چون هرقل این تنفر آن‌ها را دید، و از ایمان‌آوردن آن‌ها مایوس شد، گفت: این‌ها را بار دیگر نزد من بیاورید، [و چون آمدند] گفت: من این سخنان را برای آن گفتم تا مقدار وابستگی شما را به دین‌تان آزمایش نمایم، و واقعا آنچه را که آرزو داشتم احساس نمودم، [و چون این سخن را از هرقل شنیدند] برایش سجده نموده و از وی اظهار رضایت کردند، و این آخرین قصۀ هرقل با پیروانش بود([37]).
2- كتابُ الإِيمان
[1]- وی عمر بن خطاب بن نفیل قرشی است، پنجاه و دومین کسی بود که مسلمان شد، و مسلمان شدنش سبب ظهور اسلام گردید، و او اولین کسی بود که آشکارا هجرت کرد، در تمام غزوات با پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم اشتراک نمود، به مظاهر دنیوی توجهی نداشت، و در همۀ امور خود به فکر آخرت بود، بعد از ابوبکر رضی الله عنه به خلافت رسید، و در زمان خلافت او سرزمین‌های بسیاری از آن جمله عراق، و شام، و مصر، و الجزیرة، و آذربایجان، و ایران وغیره فتح گردید، فضائلش بسیار و مناقبش بی‌شمار است، در روز چهار شنبه بیست و ششم ذوالحجه سال بیست و سه هجری ذریعه ابولؤلؤه زخمی شد، و بعد از سه روز به شهادت رسید، و در روز یکشنبه اول ماه محرم سال بیست و چهار هجری دفن گردید، و مدت خلافتش ده سال، و پنج ماه، و بیست و یک روز بود. أسد الغابة (4/52-78).
[2]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
1) در سبب ورود این حدیث از ابن مسعود رضی الله عنه روایت است که گفت: شخصی از زنی به نام (ام قیس) خواستگاری نمود، آن زن گفت: تا وقتی که مهاجرت ننمایی با تو ازدواج نمی‌کنم، و همان بود که آن شخص به قصد ازدواج‌کردن با (أم قیس) مهاجرت کرد، و با آن زن ازدواج نمود، و از آن وقت به بعد، آن شخص را مهاجر (أم قیس) می‌گفتیم.
2) معنی این حدیث نبوی شریف این است که گناه و ثواب اخروی، در تصرفات دنیوی وابسته به نیت شخص است، مثلا: اگر کسی به قصد اعلای کلمة الله به جنگ می‌رود، مجاهد شمرده می‌شود، اگر کسی را می‌کشد غازی است، و اگر کشته می‌شود، شهید است، و اگر به قصد شهرت طلبی، و یا بدست آوردن مال، و یا رسیدن به سلطه و قدرت، و یا جهت تایید فلان قوم و یا فلان جزب و امثال این‌ها به جنگ می‌رود – طوری که نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم فرموده‌اند – جایش در دوزخ است.
و اگر کسی قصد خوردن گوشت گاو را داشته باشد، و ندانسته گوشت خوکی را تناول نماید، برایش گناهی نیست، و بالعکس اگر کسی قصدش خوردن گوشت خوک باشد، و روی اشتباه گوشت گاو را خورده باشد، گنهکار می‌گردد.
3) همانطوری که نیت در امور اخروی مؤثر است، در بعضی از امور دنیوی نیز مؤثر است، و اینکه گفتیم در بعضی امور دنیوی نه در همه آن‌ها، سببش این است که امور دنیوی به طور عموم وابسته به چیزی است که در ظاهر از شخص سرمی‌زند، نه به آنچه که در نیت او است، زیرا نیت شخص را خداوند متعال می‌داند و بس، چنان‌چه پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم در غزوۀ تبوک وقتی که عدۀ از رفتن به جهاد معذرت خواستند، عذرشان را قبول نمودند، (وَوَكَّل سرائرهم إلی الله)، یعنی: عذر ظاهری‌شان را پذیرفتند، و ما فی الضمیرشان را به خدا سپردند، و از جملۀ مسائلی که نیت در آن‌ها در امور دنیوی نیز مؤثر است اینکه: اگر کسی مالی را یافت، و آن را به این قصد برداشت که به صاحبش برساند، و آن مال پیش از رسیدن به صاحبش از نزد وی ضایع شد، در صورتی که این ضایع شدن به تعدی و یا تقصیری از طرف آن شخص نباشد، ضامن آن مال نیست، ولی اگر آن چیز را به قصد گرفتن برای خود برداشته بود، غاصب شمرده شده، و از تلف شدن آن مال ضامن می‌باشد.
[3]- وی أم المؤمنین عائشه صدیقه دختر ابوبکر صدیق رضی الله عنهما است، در سال چهارم بعثت متولد گردید، پیش از هجرت پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم با وی ازدواج نمودند، و در سال اول هجرت با وی عروسی کردند، و جز عائشه رضی الله عنها با دختر بکر دیگری ازدواج ننمودند، دارای فضائل و اوصاف بسیاری است، هنگامی که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم وفات نمودند وی هژده ساله بود، بسیار جواد و سخاوتمند بود، ام دره می‌گوید: برای عائشه صد هزار درهم آوردم، همۀ آن‌ها را خیرات داد، و خودش در این روز، روزه‌دار بود، گفتم: آیا بهتر نبود اگر از این مبلغ برای خود چیزی گوشت می‌خریدی و افطار می‌کردی، گفت: اگر اول به یادم می‌دادی چنین می‌کردم، یکی از فقهای صحابه است، دو هزار و دو صد و ده حدیث را از پیامبر خدا روایت کرده است، به سن شصت و پنج سالگی در رمضان سال (55) و یا (56) هجری وفات نمود، (الإصابه: 4/359-361).
[4]- حارث بن هشام بن مغیره مخزومی برادر ابوجهل، و از فضلای صحابه است، در غزوۀ بدر با مشرکین بود، و از کسانی بود که از جنگ فرار کرده بودند، از این‌جهت از این کارش بر وی طعنه می‌زدند، و در جنگ (أحد) نیز در صف مشرکین بود، ولی در فتح مکه ایمان آورد و مسلمان شد، و در فتح شام به سال پانزدهم هجری به شهادت رسید، (الإصابه: 1/293-294).
[5]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
این گفتۀ پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم که وحی (گاهی مانند آواز زنگ، که این شدیدترین آن است) بر ایشان نازل می‌گردد، دلالت بر این دارد که همۀ انواع وحی شدید است، ولی این نوع از دیگر انواع آن شدیدتر است، و این نوع نزول وحی از آن سبب شدیدترین انواع وحی است که فهمیدن وحی از صوتی که مانند آواز زنگ باشد، نسبت به شنیدنش از صوت عادی، شدیدتر و مشکل‌تر است، امام شرقاوی می‌گوید: (این نوع وحی از آن سبب شدیدترین انواع وحی است که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم از طبیعت بشری به حالت مَلَکی داخل می‌شدند، و وحی به صورتی بر ایشان نازل می‌گردید که بر ملائکه نازل می‌گردد، و این همان طریقی است که به صورت آواز زنگ می‌باشد، و شکی نیست که فهمیدن وحی به این صورت، نسبت به صورتی که به طریق تخاطب و سخن گفتن باشد، سخت‌تر و شدیدتر است).
[6]- ابتدای نبوت با این رؤیاها در ماه ربیع الأول بود، و در این وقت نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم به سن چهل سالگی رسیده بودند.
[7]- حراء: کوهی است که از داخل شهر مکۀ مکرمه حدود پنج کیلومتر فاصله دارد، و به جانب چپ راهی است که به طرف (منی) می‌رود، این کوه دارای قله‌ای است که (غار) در زیر آن قله قرار دارد، و از پایان کوه تا رسیدن به این غار، اگر شخص جوانی به شتاب برود، حدود یک ساعت وقت را دربر می‌گیرد.
[8]- ابتدای نزول وحی با آمدن جبرئیل علیه السلام ، در شب دو شنبه، بیست و یکم ماه رمضان المبارک شروع شد، و عمر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم در این وقت به حساب قمری چهل سال و شش ماه و دوازده روز، و به حساب شمسی سی و نه سال و سه ماه و بیست و دو روز بود، الرحیق المختوم (ص/63-64)، و این روز موافق است با نوزدهم اسد (مرداد) سال یازدهم شمسی قبل از هجرت نبوی، و دهم اگست سال ششصد و ده میلادی، و بعد از این واقعه نزول وحی مدتی به تاخیر افتاد، و گرچه در اینکه تاخیر وحی چه مدتی بود، اختلاف نظر وجود دارد، ولی صاحب (الرحیق المختوم) به طور جزم مدت تاخیر وحی را فقط چند روزی می‌داند و بس، الرحیق المختوم (ص/67).
[9]- وی أم المؤمنین خدیجه بنت خویلد بن اسد بن عبدالعزی است، و اولین کسی است که به پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم ایمان آورده است، اول همسر ابوهاله بود، و بعد از آن با عتیق بن عائذ ازدواج نمود، و بعد از عتیق پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم به سن بیست و پنج سالگی با وی ازدواج نمودند، و تمام اولاد پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم به استثنای إبراهیم از خدیجه رضی الله عنها است، و تا وقتی که وی زنده بود، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم همسر دیگری نگرفتند، و بعد از وفاتش همیشه پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم از وی به خیر و خوبی یاد می‌کردند، خداوند عزوجل ذریعۀ جبرئیل برای خدیجه سلام فرستاد، و از پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم روایت است که فرمودند: خدیجه بهترین زن‌های این امت است، وی بعد از اینکه بیست و چهار سال و چند ماه با پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم زندگی نمود، سه سال پیش از هجرت وفات نمود، دارای فضائل و مناقب بسیار است، الإصابه (4/281-283).
[10]- وی ورقه بن ورقه بن نوفل بن أسد بن عبدالعزی قرشی است، ابن عباس رضی الله عنهما از ورقه روایت می‌کند که گفت: گفتم: یا محمد از این کسی که نزدت می‌آید [یعنی جبرئیل علیه السلام ] برایم خبر بده، فرمودند: «بال‌هایش از مروارید، و کف پاهایش سبز است»، و چون خدیجه رضی الله عنها ماجرای نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم برایش خبر داد، گفت که ایشان پیامبر این امت هستند، در اسلام آوردنش اختلاف است، و راجع اسلام آوردن وی است، (اسد الغابه: 5/88-89).
[11]- پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برادر زاده حقیقی (ورقه) نبودند، و قرابتی که داشتند این بود که پدر سوم ورقه، با پدر چهارم پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برادر می‌شد، و به این اساس است که می‌توان پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را برادرزادۀ (ورقه) نامید، و یا اینکه خدیجه رضی الله عنها به اساس احترام، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را برادر زادۀ (ورقه) گفت، والله تعالی أعلم.
[12]- و در روایت ابن اسحاق آمده است که ورقه برای پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم گفت: تو را بشارت می‌دهم که تو همان پیامبری هستی که موسی از آن خبر داده است، و تو پیامبر خدا هستی، و از این به بعد مامور به جهاد می‌شوی، و اگر زنده بودم در پهلویت جهاد خواهم کرد.
[13]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
1) در مدت تاخیر وحی، روایات مختلفی وجود دارد، و ابن سعد روایت می‌کند که تاخیر وحی فقط چند روزی بود، و شیخ مبارک فوری که شخص محققی از معاصرین است، همین را راجح می‌داند، و می‌گوید: (بعد از نظر کردن به جوانب مختلف همین روایت راجح‌تر، بلکه متعین به نظر می‌رسد، و اینکه می‌گویند: وحی سه سال، و یا دو و نیم سال به تاخیر افتاد، به هیچ وجه درست نیست)، (الرحیق المختوم: ص/66-67)، ولی امام عینی رحمه الله می‌گوید که در تاریخ احمد بن حنبل رحمه الله به نقل از شعبی آمده است که مدت تاخیر وحی سه سال بود، و ابن اسحاق بر این نظر تاکید دارد، و امام بیهقی رحمه الله می‌گوید که مدت تاخیر وحی شش ماه بود.
و آنچه که قابل تذکر است این است که مدت تاخیر وحی هرچه که بوده باشد، مراد از آن تاخیر نزول قرآن کریم است، نه آمدن جبرئیل علیه السلام ، یعنی: با آنکه نزول قرآن کریم بین نزول (اقرأ) و بین ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ ١﴾ مدتی به تاخیر افتاده بود، ولی آمدن جبرئیل علیه السلام منقطع نشده بود، (عمدة القاری: 1/106).
2) اولین چیزی که بر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم بعد از تاخیر وحی نازل گردید، این قول خداوند متعال بود که: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ ١ قُمۡ فَأَنذِرۡ ٢...﴾ و تفصیل آن در حدیث آتی مذکور است.
3) بعد از وفات (ورقه) پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمودند: «من او را در حالی که لباس ابریشمینی به تن داشت، در بهشت دیدم، زیرا او سخن مرا تصدیق نمود و به من ایمان آورد، و از عائشه رضی الله عنها روایت است که گفت: کسی از پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم نسبت به ورقه پرسید، خدیجه رضی الله عنها برای پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم گفت که: وی سخن شما را تصدیق نمود، ولی سه سال پیش از بعثت شما مرد، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمودند که: او را در خواب دیدم که لباس سفیدی به تن دارد، و اگر در دوزخ می‌بود، لباسی غیر از این به تن می‌داشت»، أسد الغابه (5/88-89).
[14]- آنچه که در اینجا قابل تذکر است این است که: از مجموع روایاتی که در مورد کیفیت نزول وحی آمده است، اینطور دانسته می‌شود که وحی بر پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم بر هفت نوع نازل می‌گردید، که عبارت اند از:
1) رؤیاهای صادقانه، و این همان خواب‌های بود که ابتدای وحی برایشان ظاهر می‌گردید.
2) آنچه که فرشته وحی بر ذهن و قلب پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم نازل می‌کرد، بدون آنکه خود فرشته وحی را ببینند، و در حدیث نبوی شریف آمده است که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمودند: «روح القدس چنین به ذهنم و خاطرم انداخت که: هیچ‌کس تا وقتی که رزقش را کامل نکرده باشد، نمی‌میرد، پس از خدا بترسید، و به طلب مال حلال باشید...».
3) اینکه ملک به صورت شخصی نزدشان می‌آمد و با ایشان سخن می‌گفت، و در این صورت گاهی می‌شد که صحابه رضی الله عنهم هم ملک را می‌دیدند.
4) گاهی وحی بر ایشان به مانند آواز جرس نازل می‌گردید، و این شدیدترین انواع وحی بود، تا جایی که در روزهای بسیار سرد، عرق از پیشانی‌شان می‌ریخت.
5) اینکه ملک را به همان صورتی که خداوند او را خلق کرده است، می‌دیدند، و ملک را به این صورت تنها دو مرتبه دیدند، و در سورۀ (النجم) به این موضوع اشاره شده است.
6) اینکه وحی در فوق آسمان‌ها معراج در موضوع فرضیت نماز وغیره صورت گرفته بود.
7) اینکه کلام خداوند عزوجل را بدون واسطه شنیدند، چنان‌چه در حدیث اسراء آمده است.
و بعضی از علماء نوع هشتمی را نیز ذکر می‌کنند، و آن این است که: خداوند عزوجل با ایشان رو در رو سخن گفته است، و در وقوع این نوع وحی، بین علمای سلف و خلف اختلاف است، زاد المعاد (1/18).
[15]- وی عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم قرشی هاشمی، پسر کاکای نبی کریم محمد صل الله علیه و آله و سلم است، نسبت به وفور علمش به نام (حبر امت) یعنی: (عالم بزرگ و چیره دست امت) مشهور است، سه سال قبل از هجرت متولد گردید، و جبرئیل علیه السلام را دوبار به چشم سر دید، پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برایش دعا کردند که خداوند برایش حکمت را بیاموزد، در تفسیر قرآن، و فقه، و شعر و حکمت سر آمد همگان بود، اگر عمر رضی الله عنه به مشکل علمی برمی‌خورد، حل آن را از وی می‌پرسید، در طائف به سن هفتاد سالگی در سال شصت و هشت هجری وفات نمود، (أسد الغابه: 3/192-195).
[16]- در هنگام نزول این آیۀ کریمه، ابن عباس رضی الله عنهما پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را ندیده بود، زیرا وی در سال سوم قبل از هجرت متولد گردیده بود، و اینکه می‌گوید من لب‌های خود را مانند لب‌های پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم حرکت می‌دهم، شاید کیفیت تحریک لب‌های پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را کدام یکی از صحابه، و یا خود پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برایش گفته باشند.
[17]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
1) جبرئیل علیه السلام فرشته‌ای است که وظیفه‌اش آوردن وحی برای پیامبران علیهم الصلاه والسلام است، و همچنین نزول عذاب و زلازل نیز موکول به وی می‌باشد، و (جبرئیل) لفظ سریانی است، و معنایش (عبدالله) است، زیرا (جبر) در سریانی به معنی (عبد)، و (ئیل)، نامی از نام‌های خداوند متعال است، و امام عینی رحمه الله می‌گوید: در یکی از کتاب‌های که مطالعه می‌کردم دیدم که: نام جبرئیل علیه السلام (عبد الجلیل) و کنیه‌اش (ابو الفتوح)، و نام میکائیل علیه السلام (عبد الرزاق)، و کینه‌اش (ابو الغنائم)، و نام اسرافیل علیه السلام (عبد الخالق)، و کنیه‌اش (ابو المنافخ)، و نام عزرائیل علیه السلام (عبد الجبار)، و کنیه‌اش (ابو یحیی) می‌باشد.
2) سبب به مشقت افتادن پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم از نزول وحی این بود که وحی دارای هیبت و عظمت است، و تحمل آن مستلزم مشقت است، زیرا وحی متضمن امور سنگین و پر مسؤولیتی است، خداوند متعال پیامبر خود محمد صل الله علیه و آله و سلم را مخاطب قرار داده و می‌فرماید: ﴿إِنَّا سَنُلۡقِي عَلَيۡكَ قَوۡلٗا ثَقِيلًا ٥﴾ یعنی ما به زودی بر تو سخن‌گرانی را نازل خواهیم کرد.
3) و سبب اینکه پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم لب‌های خود را در وقت گرفتن وحی حرکت می‌دادند این بود که: چیزی را از وحی فراموش نکنند، و شعبی رحمه الله می‌گوید: اینکه پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم لب‌های خود را در وقت نزول وحی حرکت می‌دادند، سببش شیرینی بود که از نزول وحی در دهان خود احساس می‌کردن، والله تعالی أعلم.
4) این تعبیر قرآنی که می‌فرماید: ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيۡنَا بَيَانَهُۥ ١٩﴾ دلالت بر این دارد که تأخیر بیان از وقت خطاب جواز دارد، زیرا کلمۀ (ثم) دلالت بر تراخی دارد، و امام عینی رحمه الله می‌گوید: تاخیر بیان از وقت حاجت در نزد همگان ممتنع است، مگر کسی که تکلیف به خارج از طاقت را جائز می‌داند، ولی در تاخیر بیان از وقت خطاب تا وقت حاجت بین علماء اختلاف است: اکثر علماء آن را جائز می‌دانند، و حنابله می‌گویند که این چیز ممتنع است، و کرخی قائل به تفصیل است، به این معنی که: تاخیر بیان از وقت خطاب در مجمل مانند: مشترک جائز، و در غیر مجمل، مانند: بیان تخصیص و تقیید و نسخ، ممتنع است، و جبائی می‌گوید: تاخیر بیان از وقت خطاب در نسخ جائز، و در غیر نسخ ممتنع است.
[18]- از احکام و مسائل متلعق به این حدیث آنکه:
1) جبرئیل علیه السلام قرآن کریم را با پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم با نبوت تکرار می‌کرد، به این طریق که: جبرئیل علیه السلام تلاوت می‌کرد و پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم می‌شنیدند، و سپس پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم تلاوت می‌کردند، و جبرئیل علیه السلام می‌شنید.
2) ثابت است که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم سخاوتمندترین مردمان بودند، و اینکه در ماه رمضان سخاوت و کرم‌شان بیشتر می‌شد، سببش آن بود که ماه رمضان، ماه نزول قرآن، ماه روزه، و ماهی است که شب قدر در یکی از شب‌های آن است، و از این جهت بود که سخاوت و کرم پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم در این ماه، نسبت به ماه‌های دیگر بیشتر و بیشتر می‌شد.
[19]- نامش صخر بن حرب بن أمیه قرشی أموی، و پدر یزید و معاویه است، یکی از اشراف قریش است، و گویند در قریش سه کس دارای رأی و فهم فراوان بودند: عتبه، و ابوجهل، وابوسفیان، پیشه‌اش تجارت بود، در شب فتح مکه مسلمان شد، و در عزوۀ طائف اشتراک نمود، و در همین غزوه یک چشمش کور شد، و چشم دیگرش در جنگ یرموک کور شد، در خلافت عثمان رضی الله عنه به سال سی و دو هجری وفات نمود، أسد الغابه (5/216).
[20]- (هرقل) نام پادشاه روم است، و لقب وی (قیصر) است، و قیصر به معنی دریدن شکم است، و او را از این جهت قیصر می‌گفتند که هنگام ولادت وی، مادرش مُرد، و شکم مادرش را دریده و او را زنده بیرون کردند، و گویند که وی شخص عظیم الجثه و پهلوان نامداری بود، و همانطور که لقب پادشاهان روم قیصر است، برای دیگر پادشاهان نیز القابی خاصی بوده است، از آن جمله: برای پاشاهان فرس: کسری، و برای پادشاهان ترک: خاقان، و برای پادشاهان حبشه: نجاشی، و برای پادشاهان قبط: فرعون، و برای پادشاهان مصر: عزیز! و برای پادشاهان حمیر: تبع، و برای پادشاهان چین: فغفور، و برای پادشاهان بربر: جالوت، و برای پادشاهان یونان: بطلیموس، وغیره.
[21]- مراد از این مصالحه، صلح حدیبه است که در سال ششم هجری بین مسلمانان و کفار قریش واقع گردید، ولی کفار قریش به عهد خود وفا نکرده و معاهده را نقض نمودند، و همان بود که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم با آن‌ها به جنگ پرداختند، و در سال هشتم هجری مکه را فتح نموند.
[22]- زیرا ابوسفیان در این وقت از سرسخت‌ترین دشمنان اسلام و پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم بود، و شکی نیست که انسان به هر طریقی که بتواند – چه به حق و چه به ناحق – به دشمن خود ضرر می‌رساند، و بالأخص آنکه در نزد وی مانع دینی و یا وجدانی وجود نداشته باشد.
[23]- معنی کلام ابوسفیان این است که: غیر از همین که بگویم (مدت زمانی است که از وی دور می‌باشیم، و نمی‌دانیم که در این مدت چه کرده است)، او را به چیز دیگری متهم ساخته نمی‌توانستم، و اتهامی که از این سخن ابوسفیان دانسته می‌شود این است که: شاید در این مدتی که از وی دور بوده‌ایم، بر خلاف زمانی که در نزدش بوده‌ایم، از وی نقض عهدی سر زده باشد، و گرچه ابوسفیان نظر به درکی که از نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم داشت به طور یقین می‌دانست که ابدا نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم نقص عهد نمی‌کنند، ولی حس دشمنی‌اش با ایشان او را بر این واداشت تا کلمۀ را بگوید که متضمن احتمال نقص و عیب نسبت به مقام نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم باشد.
[24]- در روایتی آمده است که (هرقل) گفت: یقین دارم که او پیامبر است، ولی نمی‌توانم نزد او بروم و نبوتش را تصدیق نمایم، زیرا اگر چنین کنم، پادشاهی‌ام از دست می‌رود، و رومانیان مرا به قتل می‌رسانند، و هرقل به نزدیک بودن زمان بعثت نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم و بر خصوصیات احوال شریفۀشان از کتب سابقه اطلاع یافته بود، از این جهت چون نامۀ پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برایش رسید، و شنید که قافلۀ قریش از مکه آمده است، فرصت را غنیمت شمرده و آن‌ها را طلبید، و برای آنکه معلومات خود را نسبت به نبی کریم صل الله علیه و آله و سلم ذهن‌نشین حاضران گرداند، چنین سؤال‌هایی را با ابوسفیان مطرح نمود.
[25]- وی دحیه بن خلیفۀ کلبی است، در غزوۀ (أحد) و عزوات بعد از آن اشتراک نموده است، و گاهی جبرئیل علیه السلام به صورت وی نزد پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم می‌آمد، برای پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم یک جفت موزه بخشش داد، و ایشان آن موزه‌ها را پوشیدند، از سال وفاتش اطلاعی بدست آورده نتوانستم، (أسد الغابه: 2/130).
[26]- (بُصْرَی) به ضم اول، بر وزن خرما، شهری است بین مدینۀ منوره و دمشق، و اکنون به نام (حوران) یاد می‌شود، بنابراین، این شهر غیر از بصره است که در عراق می‌باشد، و نام امیر (بصری) حارث بن ابی شَمَّر غَسِّانی بود، و بعد از اینکه نامه برای امیر بُصری رسید، وی نامه را برای هرقل فرستاد.
[27]- این نامه را پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم برای قیصر ذریعۀ دحیه رضی الله عنه در سال ششم هجری فرستاده بودند، و طوری که در حدیث مشاهده می‌کنید، قیصر به پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم ایمان آورد، ولی همنشینان و فرماندهانش بر وی اعتراض نموده و از ایمان آوردن خودداری نمودند، چون دحیه این خبر را برای پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم آورد، فرمودند: «خداوند ملکش را پاینده نگهدارد»، (اسد الغابة: 2/130).
[28]- و کلمه اسلام کلمه (لا إله إلا الله محمد رسول الله) است.
[29]- در صورت مسلمان شدن از این جهت مزدش دوچند می‌شد، که به متابعت از وی، رعیت وی نیز ایمان می‌آوردند، و به این اساس یک مزد به سبب اسلام آوردن خودش، و یک مزد به سبب ایمان آوردن رعیتش برایش داده می‌شد، و همچنین در صورت مسلمان نشدن، گناهش دو چندان می‌شد، یکی گناه کفر خودش، و دیگری گناه کفر رعیتش که به سبب مسلمان نشدن وی، آن‌ها نیز مسلمان نمی‌شدند.
[30]- یعنی: در صورت ابا ورزیدن از این سخن که (اصل دین ما و شما که ایمان به خدای یگانه باشد یکی است)، اعتراف کنید که مایان مسلمان، و شمایان غیر مسلمان یعنی: کافر هستید، زیرا به اساسات دین خود نیز ایمان ندارید.
در فتح المبدی به نقل از سهیلی آمده است که: هرقل نامۀ پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را از روی تعظیم در استوانۀ طلائی قرار داد، و اولادش آن را پشت به پشت نگه می‌داشتند، و بعد از اینکه پادشاه فرانسه طلیطله را تسخیر کرد، این نامه بدست وی افتاد، و بعد از وی در نزد نوه‌اش بود، سیف الدین منصوری می‌گوید که شاه قلاوون صالحی مرا با هدیۀ نزد پادشاه مغرب فرستاد، و پادشاه مغرب غرض شفاعت مرا قبول نموده و از من خواست تا مدتی نزدش بمانم، ولی من ابا ورزیدم، بمن گفت: برایت تحفۀ قیمتی خواهم داد، و صندوقی را که به جواهرات مزین شده بود آورد، و قلمدان طلائی را از آن صندوق بیرون آورد، و در بین آن قلمدان نامۀ بود که اکثر حروف آن هنوز باقی بود، و نامۀ بر روی پارچۀ ابریشمینی نصب شده بود، و گفت که این نامه پیامبر شما است که برای پدر کلانم قیصر فرستاده بود، و ما نسل به نسل تا اکنون از آن محافظت می‌نمائیم، و پدرهای ما به نقل از قیصر گفته‌اند: تا وقتی که این نامه در نزد ما باشد، پادشاهی در خاندان ما باقی خواهد بود.
[31]- مقصدش از (این أبی کبشه) پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم بود، زیرا پدر رضاعی پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم که حرث بن عبد العزی باشد، کنیه‌اش (أبو کبشه) بود، و این شخص را از این جهت (ابو کبشه) می‌گفتند که یکی از دخترانش را (کبشه) نام داشت.
[32]- (اسقف) به معنی پیشوای دینی مسیحیان است، و مقام اسقفی وظیفۀ از وظایف دینی آن‌ها است، و این وظیفۀ برتر از کشیش، و پایینتر از مطران است.
[33]- این سخن را از آن جهت گفتند که مردم یهود را می‌شناختند، و از ختنه کردن آن‌ها اطلاع داشتند، ولی نسبت به اینکه از عرب‌ها دور بودند، از اینکه آن‌ها نیز خود را ختنه می‌کردند، مطلع نبودند.
[34]- پادشاه غسان – طوریکه قبلا یادآور شدیم – همان امیر بُصری است که نامش حرث ابن شَمَّر غسانی است، و کسی را که فرستاده بود، عدی بن حاتم بود.
[35]- و آنچه را که عدی بن حاتم گفت این بود که: شخصی در بین ما ظهور کرده است، و ادعای نبوت دارد، گروهی از وی پیروی کرده و سخنان او را تصدیق نموده‌اند، و گروه دیگری با وی مخالفت نموده و به جنگ برخاسته‌اند، و تا وقتی که من نزدشان بودم، حالت بر این قرار بود.
[36]- (حِمْص) پایتخت دولت هرقل بود، و (حِمْص) یکی از شهرهای مشهور اطراف دمشق است، ابوعبیده رضی الله عنه در سال شانزدهم هجری آن را فتح نمود.
[37]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
1) نظر به این گفتۀ هرقل که بعد از گفت و شنید با ابوسفیان گفت که: (و اگر می‌دانستم که امکان رسیدن به خضورش برایم میسر می‌گردد، به هر مشقتی که بود خود را به ملاقاتش می‌رساندم. و اگر به ملاقاتش می‌رسیدم، [گرد و غبار] پایش را می‌شستم)، بسیاری از علماء گفته‌اند که وی به این گفتۀ خود مسلمان شده است، و بالأخص آنکه نامۀ پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم را از روی احترام در استوانۀ طلائی قرار داد و از آن به طور شایسته محافظت نمود، ولی عدۀ دیگری نظر به اینکه بعد از هیاهوی همنشینان خود گفت که: (من این سخنان را برای آن گفتم تا مقدار وابستگی شما را به دین‌تان آزمایش نمایم، و واقعا آنچه را که آرزو داشتم احساس نمودم) می‌گویند که وی آنچه را که قبلا گفته بود، روی امتحان وابستگان خود گفته بود، و امام عینی رحمه الله در عمدۀ القاری دلایل زیادی را برای جانبین ذکر نموده و در اخیر از ابن بطال رحمه الله روایت می‌کند که گفت: اینکه هرقل اسلام خود را اعلان کرده باشد، برای ما ثابت نشده است، و آنچه که ثابت شده است که وی از دست ندادن قدرت و سلطنت را بر اظهار اسلام خود ترجیح داد، و از طرف دیگر، وی در حالت اکراه و مجبوریت نبود که اظهارنکردن اسلامش برایش عذر شمرده شود، از این جهت می‌گوئیم که امرش مربوط به خدا است.
و سپس به نقل از قاضی عیاض رحمه الله این سؤال را مطرح می‌کند که: اگر کسی در دل خود مسلمان شد، و قدرت به اظهار شهادتین را داشت، و با آن‌هم به شهادتین تلفظ نکرد، آیا می‌توان چنین شخصی را مسلمان گفت؟ بین علماء اختلاف است، و مشهور آن است که حکم به اسلام وی نمی‌شود.
و بعد از آن می‌گوید: بعضی از علماء می‌گویند که این گفتۀ هرقل که به پیروانش گفت: (ای مردم روم! آیا رستگاری و فلاح را نمی‌خواهید؟ و آیا نمی‌خواهد که ملک و سرزمین‌تای برای خودتان باقی بماند؟ (و اگر چنین است) پس بیایید و به این پیامبر بیعت کنید)، دلالت بر این دارد که وی اسلام خود را اعلان کرده بود [پس در این صورت مسلمان گفته می‌شود].
2) در وقت تخاطب و گفتگو با غیر مسلمانان باید به لطف خوش با آن‌ها برخورد نموده و کلمات مؤدبانه بکار برد، زیرا پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم هرقل را به (رهبر و بزرگ روم) مخاطب نمودند، و این مؤید این قول خداوند متعال است که می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِ﴾ [النحل: 125]، یعنی: از روی حکمت به سوی راه پروردگارت دعوت کن.
3) نامه ولو آنکه برای غیر مسلمان نوشته می‌شود، سنت است که به (بسم الله الرحمن الرحیم) شروع شود.
4) عمل کردن به خبر واحد واجب است، ورنه پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم نامۀ خود را تنها ذریعۀ دحیه نمی‌فرستادند.
5) این حدیث دلالت بر این دارد که نباید برای غیر مسلمانان ابتداء به سلام کرد، ولی عدۀ ابتداء کردن غیر مسلمان را به سلام اجازه داده‌اند، وعدۀ دیگری می‌گویند: که ابتداء کردن غیر مسلمانان به سلام غرض دلجوئی، و یا جهت ضرورت جواز دارد.
6) کسی که از اهل کتاب پیامبر ما محمد صل الله علیه و آله و سلم را درک نموده و به او ایمان آورده باشد، برایش دو مزد است، و سبب آن را قبلا بیان نمودیم.
7) در بعضی از احادیث آمده است که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم از بردن قرآن کریم به سر زمین کفار نهی کرده‌اند، ولی این حدیث دلالت بر آن دارد که بردن یک و یا چند آیتی از قرآن کریم به سرزمین کفار باکی ندارد، و حتی بردن تمام قرآن کریم به سرزمین کفار وقتی ممنوع است که خوف اهانت کردن به قرآن کریم وجود داشته باشد، و اگر چنین خوفی وجود نداشته باشد، و غرض از بردن قرآن کریم تعلیم آن برای مسلمانان مقیم در سرزمین‌های غیر اسلامی، و یا دعوت غیر مسلمانان به اسلام باشد، نه تنها آنکه این عمل جواز دارد، بلکه لازمی و ضروری هم هست.
8) باید پیش از جهاد با کفار، آن‌ها را به طریق شایستۀ به اسلام دعوت نمود، تا برای آن‌ها اتمام حجت شود.
9) دست زدن غیر مسلمانان به کتاب و یا نامۀ که در آن بعضی از آیات قرآنی وجود داشته باشد، روا است.
10) سفر کردن به سرزمین کفار جواز دارد.
11) سفراء باید از بین مردم فهمیده و دانشمند انتخاب شوند.
12) نبوت پیامبر اسلام محمد صل الله علیه و آله و سلم برای اهل کتاب – و بالأخص برای علماء و دانشمندان آن‌ها – ثابت و متیقین بوده و هست، و کسانی که از آن‌ها ایمان نیاوردند، سببش یا عداوت و دشمنی، و یا تقلید کور کورانه از آباء واجداد، و یا حفظ مناصب دنیوی آن‌ها می‌باشد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر